Geen vluggertje, maar bewustzijn: het seksrapport van secundaire scholen
Stel je voor dat een leerling zich bij jou meldt en aangeeft dat iemand een ongepaste seksuele opmerking maakte, of werd aangeraakt zonder toestemming. Ben jij voorbereid op dat gesprek? Wat zeg je? Wat doe je? Veel leerkrachten weten het niet zeker, want ze voelen zich onvoldoende bekwaam om zo’n gesprek te voeren. Ook blijken er heel wat preventieprogramma’s rond seksueel grensoverschrijdend gedrag (SGG) in het secundair onderwijs opgesteld te zijn, maar ontbreken hier vaak belangrijke bouwstenen. Dit onderzoek toont dat we nog huiswerk te maken hebben om te slagen voor het vak ‘preventie’.
SGG, wat bedoel je daarmee?
SGG is alles wat iemand op seksueel vlak doet of zegt dat voor de ander ongewenst is. Denk maar aan ongewenste aanrakingen, nageroepen worden, een dubbelzinnige opmerking krijgen en het verspreiden van naakt beeldmateriaal. Ondanks de moeilijkheden met onderrapportage toont een studie dat bijna 17% van de Belgische jongeren, vóór de leeftijd van 18 jaar SGG meemaakt. Dit komt neer op ongeveer één op vijf meisjes en één op tien jongens. Hallucinante cijfers zeker als je weet dat relationele en seksuele vorming (RSV) als minimumdoel beschreven staat.
De toets: gebuisd of geslaagd?
Deze studie voerde een inhoudsanalyse uit van zeventien preventieprogramma’s die in Vlaanderen en Nederland gebruikt worden, en bevroeg 57 schoolmedewerkers die betrokken zijn bij RSV en SGG-preventie. Uit de analyse blijkt dat geen enkel programma volledig voldoet aan de achttien cruciale voorwaarden voor effectieve preventie. Dat wil niet zeggen dat ze waardeloos zijn, integendeel veel programma’s bevatten positieve elementen, zoals actieve oefeningen (rollenspellen), duidelijke definities van SGG en praktische handleidingen. Toch is er vaak een gebrek aan herhalingssessies, genderspecifieke informatie en ouderbetrokkenheid. Ook voldoende sessies en een sterke wetenschappelijke basis zijn meestal afwezig.
Wie leert de leerkracht?
Goede seksuele voorlichting helpt jongeren om grenzen te stellen, respectvol met elkaar om te gaan en zelfverzekerder keuzes te maken. Onderzoek toont dat dit bijdraagt aan gezonde en weerbare burgers van de toekomst. Toch voelen veel leerkrachten zich niet voldoende voorbereid om dit thema in de klas op te nemen. Uit de bevraging in deze studie blijkt bovendien dat schoolpersoneel vaak programma’s aanpast of eigen initiatieven ontwikkelt, wat de effectiviteit kan beïnvloeden. Ze willen het wel bespreekbaar maken, maar botsen op een gebrek aan tijd, middelen en vooral opleiding.
Meer dan cijfers: levens op hun kop
En intussen dragen jongeren de gevolgen. Voor sommigen gaat het om lichamelijke klachten zoals vermoeidheid of pijn. Anderen merken psychische gevolgen zoals angst, depressie of nachtmerries. En soms is de grootste wonde onzichtbaar: zich niet begrepen voelen, het contact met vrienden en familie verliezen, of het vertrouwen in volwassenen kwijtraken.
Van opvangen naar voorkomen
België investeerde de voorbije jaren in Zorgcentra na Seksueel Geweld, waar slachtoffers medische en psychologische steun vinden, en waar ze ook aangifte kunnen doen. Deze centra zijn cruciaal, maar tegelijk confronteert het ons met een pijnlijke waarheid: de centra zijn er wanneer het kwaad al is geschied. Zou het niet beter zijn als we vroeger ingrijpen? Als we kunnen vermijden dat verhalen zoals die van Julie Van Espen of de Nederlandse Lisa ooit werkelijkheid werden?
Daar ligt een sleutelrol voor scholen. Leerkrachten staan dicht bij jongeren en zien hun leerlingen bijna dagelijks. Met de juiste training leren ze signalen herkennen en weten ze hoe ze moeilijke gesprekken veilig kunnen openen. Dat kan het verschil maken tussen zwijgen of hulp krijgen. Zo groeit er een open en veilige meldcultuur, waarin jongeren zich gesteund voelen en sneller de stap zetten om hun ervaringen te delen. Een sterke meldcultuur maakt vroegtijdige detectie en preventie mogelijk, en kan er uiteindelijk toe leiden dat het aantal gevallen van SGG daalt.
Wie bewaakt de grenzen buiten de klas?
Toch is de verantwoordelijkheid breder. Ook ouders, sportverenigingen en jeugdbewegingen spelen een rol in het aanleren en bewaken van respectvolle grenzen. Jongeren verdienen duidelijke en consistente boodschappen, ongeacht waar ze zich bevinden. Preventie is pas echt sterk als ze breed gedragen wordt.
Internationale richtlijnen, opgesteld door organisaties zoals WHO en UNESCO, richten zich vooral op geweldpreventie in het algemeen en besteden nog te weinig aandacht aan seksuele gezondheid. Vlaanderen en Nederland zouden hier samen sterker kunnen staan. Een gezamenlijk, onderbouwd en gebruiksvriendelijk programma dat de belangrijkste bouwstenen uit de literatuur verenigt, zou een krachtig instrument kunnen zijn. Een handleiding die elke leerkracht en elke hulpverlener meteen kan inzetten, zonder zelf te moeten puzzelen.
De strijd die we alleen samen winnen
En mocht een leerling zijn verhaal brengen, dan is de eerste stap simpel: luister zonder oordeel. Zeg: "Ik geloof je.", "Het is niet jouw schuld." en "Je staat er niet alleen voor." Zorg voor veiligheid, bied rust en schakel het zorgteam of CLB in. Zo krijgt de leerling steun, de juiste doorverwijzing en wordt de last niet alleen gedragen.
Want uiteindelijk gaat dit over meer dan theorie of beleid. Het gaat over jongeren die zich veilig moeten voelen in hun klas, op hun fiets, in hun vriendengroep. Elke stap die we zetten om SGG te voorkomen, betekent minder trauma’s en meer vertrouwen. En dat is een toekomst waar we allemaal beter van worden.
Bibliografie
American Psychiatric Association (2014). Beknopt overzicht van de criteria (DSM-5). Nederlandse vertaling van Desk Reference to Diagnostic Criteria from DSM-5. Amsterdam: Boom.
Anderson, L. A., & Whiston, S. C. (2005). Sexual Assault Education Programs: A Meta-Analytic Examination of Their Effectiveness. Psychology of Women Quarterly, 29(4), 374–388. https://doi.org/10.1111/j.1471-6402.2005.00237.x
Anderson, L. J., Flynn, A., & Pilgrim, J. L. (2017). A global epidemiological perspective on the toxicology of drug-facilitated sexual assault: A systematic review. Journal Of Forensic And Legal Medicine, 47, 46–54. https://doi.org/10.1016/j.jflm.2017.02.005
Barth, J., Bermetz, L., Heim, E., Trelle, S., & Tonia, T. (2013). The current prevalence of child sexual abuse worldwide: a systematic review and meta-analysis. Int J Public Health 58, 469–483. https://doi.org/10.1007/s00038-012-0426-1
Beier, K. M., Krüger, T., Schiffer, B., Pauls, A., & Amelung, T. (2019) The Physiological Basis of Problematic Sexual Interest and Behaviors. In W. T. O’Donohue & D. S. Bromberg (Reds.). Sexually Violent Predators: A Clinical Science Handbook (pp. 73-100). Springer.
Bell, S. C., Coker, A. L., & Clear E. R. (2019). Bystander Program Effectiveness: A review of the Evidence in Educational Settings (200—2018). In O’Donohue, W. T., & Schewe, P. A. (Eds.), Handbook of Sexual Assault and Sexual Assault Prevention (pp. 383-394). Springer Nature Switzerland. https://doi.org/10.1007/978-3-030-23645-8
Blake, C., Lewis, R., Riddell, J., Willis, M., Wylie, L., Dawson, K., Moore, L., & Mitchell, K. R. (2024). Prevention of, and response to, sexual harassment at secondary school: A systems map. Social Science & Medicine, 358, 117092. https://doi.org/10.1016/j.socscimed.2024.117092
Blakey, J. M., Glaude, M., & Jennings, S. W. (2019). School and program related factors influencing disclosure among children participating in a school-based childhood physical and sexual abuse prevention program. Child Abuse & Neglect, 96, 104092. https://doi.org/10.1016/j.chiabu.2019.104092
Bouman, M. (2019, januari 24). Databank effectieve jeugdinterventies: beschrijving ‘UP2U’. Nederlands Jeugdinstituut. Gedownload van https://www.nji.nl/interventies/up2u
Brodsky, A. (2017). Rape-adjacent: imagining legal responses to nonconsensual condom removal. Columbia Journal of Gender and Law, 32(2), 183-210.
CAW Noord-West-Vlaanderen. (2025). JAC Oostende – Vorming en uitleendienst. https://www.caw.be/locaties/jac-oostende/
Cense, M., & van Engelen, D. (2021, 14 oktober). Can You Fix It. Centrum Gezond Leven, Rutgers. Gedownload van https://www.nji.nl/interventies/can-you-fix-it
David, S., van Benthem, B., Deug, F., & van Haastrecht, P. (2018). Nationaal Actieplan SOA, HIV en seksuele Gezondheid : 2017-2022. Rijksinstituut Voor Volksgezondheid en Milieu RIVM. https://doi.org/10.21945/rivm-2018-0034
Davis, M.K., & Gidycz, C.A. (2000) Child Sexual Abuse Prevention Programs: A Meta-Analysis. Journal of Clinical Child Psychology, 29(2), 257-265. https://doi.org/10.1207/S15374424jccp2902_11
De Croo, A. (2021, 8 maart). Federale regering verdubbelt investeringen voor zorg slachtoffers seksueel geweld [Persbericht]. https://www.premier.be/nl/federale-regering-verdubbelt-investeringen-vo…
DeGue, S., Valle, L. A., Holt, M. K., Massetti, G. M., Matjasko, J. L., & Tharp, A. T. (2014). A systematic review of primary prevention strategies for sexual violence perpetration. Aggression And Violent Behavior, 19(4), 346–362. https://doi.org/10.1016/j.avb.2014.05.004
De Kogel, C. H. (2008). De hersenen in beeld.
Del Campo, A., & Fávero, M. (2020). Effectiveness of Programs for the Prevention of Child Sexual Abuse. European Psychologist, 25(1), 1–15. https://doi.org/10.1027/1016-9040/a000379
De Looze, M., Meijburg, S., Vermeulen, M., Lips, R., & van Ditzhuijzen, J. (2023). 'Gewoon' met elkaar in gesprek gaan. Positieve en inclusieve seksuele vorming in het voortgezet onderwijs: barrieres en succesvolle benaderingen.
De Winter, L., Verhagen, A-M., & Goossens, F. (2016, juni). Dubbelrollen in Effectonderzoek. De Psycholoog, 6, 40-53.
Doeswijk, M., Martens, M., Louw, S., & Miedema, M. (2024, januari 18). Benzies & Batchies. Nederlands Jeugdinstituut (NJI) en Centrum Gezond Leven (CGL). Gedownload van https://www.nji.nl/interventies/benzies-batchies
Dworkin, E. R. (2018). Risk for Mental Disorders Associated With Sexual Assault: A Meta-Analysis. Trauma, Violence & Abuse, 21(5), 1011–1028. https://doi.org/10.1177/1524838018813198
Dworkin, E. R., Menon, S. V., Bystrynski, J., & Allen, N. E. (2017). Sexual assault victimization and psychopathology: A review and meta-analysis. Clinical Psychology Review, 56, 65–81. https://doi.org/10.1016/j.cpr.2017.06.002
Edwards, D. (2018). Childhood Sexual Abuse and Brain Development: A Discussion of Associated Structural Changes and Negative Psychological Outcomes. Child Abuse Review, 27(3), 198–208. https://doi.org/10.1002/car.2514
Edwards, K. M., & Banyard, V. L. (2018). Preventing Sexual Violence among Adolescents and Young Adults. In Elsevier eBooks (pp. 415–435). https://doi.org/10.1016/b978-0-12-811797-2.00017-7
Ericksen, I. H., & Weed, S. E. (2023). "Three decades of research:" a new sex ed agenda and the veneer of science. Issues L. & Med., 38, 27.
Farahi, N., & McEachern, M. (2021). Sexual assault of women. American family physician, 103(3), 168-176.
Finkelhor, D. (2007). Prevention of Sexual Abuse Through Educational Programs Directed Toward Children. Pediatrics, 120(3), 640–645. https://doi.org/10.1542/peds.2007-0754
Finkelhor, D. (2009). The Prevention of Childhood Sexual Abuse. The Future Of Children, 19(2), 169–194. https://doi.org/10.1353/foc.0.0035
Fomenko, E., Baert, S., & Keygnaert, I. (2022). Zorgcentra na Seksueel geweld in België: Evolutief jaarrapport 2021. Gent: Universiteit Gent. Vakgroep Volksgezondheid en Eerstelijnszorg. International Centre for Reproductive Health.
Glouchkow, A., Weegar, K., & Romano, E. (2022). Teachers’ Responses to Child Maltreatment. Journal Of Child & Adolescent Trauma, 16(1), 95–108. https://doi.org/10.1007/s40653-022-00473-2
Hailes, H. P., Yu, R., Danese, A., & Fazel, S. (2019). Long-term outcomes of childhood sexual abuse: an umbrella review. The Lancet. Psychiatry, 6(10), 830–839. https://doi.org/10.1016/s2215-0366(19)30286-x
Hayward, K. S., & Pehrsson, D. E. (2000). Interdisciplinary action supporting sexual assault prevention efforts in rural elementary schools. Journal of community health nursing, 17(3), 141-150.
Höing, M., van Oosten, N. (2009). 12 Primaire preventie van seksueel geweld. In: Gijs, L., Gianotten, W., Vanwesenbeeck, I., Weijenborg, P. (eds) Seksuologie. Quintessens. Bohn Stafleu van Loghum, Houten. https://doi.org/10.1007/978-90-313-6806-8_12
International technical guidance on sexuality education: an evidence-informed approach. (2018). In UNESCO eBooks. https://doi.org/10.54675/uqrm6395
Jankowitz, S. (2017). Intergroup struggles over victimhood in violent conflict. International Review Of Victimology, 24(3), 259–271. https://doi.org/10.1177/0269758017745617
Jansen, S., Kenniscentrum Sport & Bewegen, Movisie, Nederlands Jeugdinstituut, RIVM Afdeling Gezond Leven, Trimbos-instituut, & Vilans. (2024). Kies erkend, krijg erkenning. Samenwerkingsverband Erkenning van Interventies. https://www.nji.nl/sites/default/files/2024-05/Notitie-Criteria-erkenning-2024-2027.pdf
Janssen, A., Stoelinga, I., & Schutte, M. (2021, maart). Databank effectieve jeugdinterventies: Beschrijving ‘Lang Leve de Liefde Onderbouw’. Nederlands Jeugdinstituut. Gedownload van https://www.nji.nl/interventies/lang-leve-de-liefde-onderbouw
Jonker, M., de Haas, M., Kuyper, A., & Ohlrichs, M. (2024, februari). Make a Move. Nederlands Jeugdinstituut. Gedownload van https://www.nji.nl/interventies/make-a-move
Kenny, M. C., Wurtele, S. K., & Alonso, L. (2012). Evaluation of a Personal Safety Program with Latino Preschoolers. Journal of Child Sexual Abuse, 21(4), 368–385. https://doi.org/10.1080/10538712.2012.675426
Keygnaert, I., Baert, S., Cardon, A., Moyse, S., Gilles, C., Rousseau, C., Remmery, M., Wuestenbergs, J., Libois, A., Hainaut, M., Uurlings, F., Verplancke, J., Lemmens, G., & Roelens, K. (2021). Handelingsplan voor minderjarige slachtoffers in de Zorgcentra na Seksueel Geweld. In Het Instituut voor de gelijkheid van vrouwen en mannen (ed). Zorgcentra na Seksueel Geweld in België: het ZSG-model (Editie 2021). Brussel: IGVM.
Keygnaert, I., De Schrijver, L., Cismaru Inescu, A., Schapansky, E., Nobels. A, Hahaut, B., Stappers, C. Debauw, Z., Lemonne, A., Renard, B., Weewauters, M., Nisen, L., Vander Beken, T., & Vandeviver, C. (2021) Understanding the Mechanisms, Nature, Magnitude and Impact of Sexual Violence in Belgium (p. 117). Final Report. Belgian Science Policy 2021.
Kinderrechtencommissariaat. (z.d.). Verdrag inzake de Rechten van het Kind: Officiële Nederlandse vertaling. Geraadpleegd op 6 april 2025, van https://www.kinderrechten.be/sites/default/files/kinderrechtenverdrag_nederlandse_vertaling.pdf
Kocken, P., De Lijster, G., & De Ridder, J. (2018). #MeToo en seksueel grensoverschrijdend gedrag van scholieren. TSG. Tijdschrift Voor Gezondheidswetenschappen/TSG, 96(3–4), 107–108. https://doi.org/10.1007/s12508-018-0140-3
Krahé, B., Tomaszewska, P., Kuyper, L., & Vanwesenbeeck, I. (2014). Prevalence of sexual aggression among young people in Europe: A review of the evidence from 27 EU countries. Aggression And Violent Behavior, 19(5), 545–558. https://doi.org/10.1016/j.avb.2014.07.005
Kuyper, A., Jonker, M., & Beek, T. (2021, november). Girls’ Talk. Rutgers. Gedownload van https://www.nji.nl/interventies/girls-talk
Lamade, R. V., & Prentky, R. A. (2019). Taxonomic Discrimination Among Sex Offenders: Forensic Utility? In W. T. O’Donohue & D. S. Bromberg (Reds.). Sexually Violent Predators: A Clinical Science Handbook (pp. 37-59). Springer.
Li, L., Shen, X., Zeng, G., Huang, H., Chen, Z., Yang, J., Wang, X., Jiang, M., Yang, S., Zhang, Q., & Li, H. (2023). Sexual violence against women remains problematic and highly prevalent around the world. BMC Women’s Health, 23(1). https://doi.org/10.1186/s12905-023-02338-8
Lindert, J., Von Ehrenstein, O. S., Grashow, R., Gal, G., Braehler, E., & Weisskopf, M. G. (2013). Sexual and physical abuse in childhood is associated with depression and anxiety over the life course: systematic review and meta-analysis. International Journal Of Public Health, 59(2), 359–372. https://doi.org/10.1007/s00038-013-0519-5
Lu, M., Barlow, J., Meinck, F., Walsh, K., & Wu, Y. (2022). School-based Child Sexual Abuse Interventions: A Systematic Review and Meta-analysis. Research On Social Work Practice, 33(4), 390–412. https://doi.org/10.1177/10497315221111393
Magits, W., De Bie, E., & Spruyt, C. (Eds.). (2023). De grote lerarenbevraging 2023 (By Eva Koppen, Eline Lodewyckx, Katelijn Gijsel, Marlies Casier, Sofie Vanassche, Agentschap Zorg en Gezondheid, Klasse, Katholiek Onderwijs Vlaanderen, GO!, Onderwijsvereniging van Steden en Gemeenten (OVSG), Arteveldehogeschool, & Vlaamse Minister bevoegd voor het Gezondheidsbeleid). https://www.sensoa.be/sites/default/files/rapport-lerarenbevraging-relationele-seksuele-vorming.pdf
Magits, W., Van Den Elsacker, D., De Pauw, H., Michielsen, M., Aerts, Y., Bachrouri, A., & Foré, F. (2023). Seksuele vorming verdient meer dan een vluggertje. De Morgen. Geraadpleegd op 6 april 2025, van https://www.demorgen.be/meningen/seksuele-vorming-verdient-meer-dan-een-vluggertje~b807f734/?referrer=https%3A%2F%2Fwww.linkedin.com%2F
Mathews, B., & Collin-Vézina, D. (2017). Child Sexual Abuse: Toward a Conceptual Model and Definition. Trauma, Violence & Abuse, 20(2), 131–148. https://doi.org/10.1177/1524838017738726
McLearen, A. M., Bazerman, I. E., & Bracken-Minor, K. (2015). Perpetrators of sexual violence: Demographics, assessments, interventions.
McMahon, S., Wood, L., & Cusano, J. (2019). Theories of Sexual Violence Prevention. In O’Donohue, W. T., & Schewe, P. A. (Eds.), Handbook of Sexual Assault and Sexual Assault Prevention (pp. 383-394). Springer Nature Switzerland. https://doi.org/10.1007/978-3-030-23645-8
Miele, C., Maquigneau, A., Joyal, C. C., Bertsch, I., Gangi, O., Gonthier, H., Rawlinson, C., Vigourt-Oudart, S., Symphorien, E., Heasman, A., Letourneau, E., Moncany, A., & Lacambre, M. (2023). International guidelines for the prevention of sexual violence: A systematic review and perspective of WHO, UN Women, UNESCO, and UNICEF’s publications. Child Abuse & Neglect, 146, 106497. https://doi.org/10.1016/j.chiabu.2023.106497
Mitchell, K. J., Ybarra, M. L., & Korchmaros, J. D. (2014). Sexual harassment among adolescents of different sexual orientations and gender identities. Child Abuse & Neglect, 38(2), 280–295. https://doi.org/10.1016/j.chiabu.2013.09.008
Naezer, M. (2019). Jongeren, sexting en seksueel grensoverschrijdend gedrag. Bijblijven, 35(6–7), 93–99. https://doi.org/10.1007/s12414-019-0057-z
Nation, M., Crusto, C., Wandersman, A., Kumpfer, K. L., Seybolt, D., Morrissey-Kane, E., & Davino, K. (2003). What works in prevention: Principles of effective prevention programs. The American Psychologist, 58(6–7), 449–456. https://doi.org/10.1037/0003-066x.58.6-7.449
Schlitz, S. (2021). Nationaal Actieplan in de strijd tegen gendergerelateerd geweld 2021-2025. Instituut voor de gelijkheid van vrouwen en mannen. https://igvm-iefh.belgium.be/sites/default/files/20211125-nap-2021-2025-clean-nl.pdf
Nationaal Rapporteur Mensenhandel en Seksueel Geweld tegen Kinderen (2017). Effectief preventief. Het voorkomen van seksueel geweld door seksuele en relationele vorming in het onderwijs. Den Haag: Nationaal Rapporteur.
Nationaal Rapporteur Mensenhandel en Seksueel Geweld tegen Kinderen (2022). Slachtoffermonitor seksueel geweld tegen kinderen 2017-2021. Nationaal Rapporteur.
Ohlrichs, Y., & Frans, E. (2016, 11 augustus). Een gat in de voorlichtingsmarkt? Tijdschrift voor Seksuologie, 40(3), pp 175-181. Geraadpleegd op 10 januari 2025, van https://www.tijdschriftvoorseksuologie.nl/images/content/pdfs/2016-40-3%20Een%20gat%20in%20de%20voorlichtingsmarkt.pdf
Onderwijsdoelen. (z.d.). https://onderwijsdoelen.be/
Orchowski, L. M., Oesterle, D. W., Zong, Z. Y., Bogen, K. W., Elwy, A. R., Berkowitz, A. D., & Pearlman, D. N. (2022). Implementing school‐wide sexual assault prevention in middle schools: A qualitative analysis of school stakeholder perspectives. Journal Of Community Psychology, 51(3), 1314–1334. https://doi.org/10.1002/jcop.22974
Pang, C., Li, W., Zhou, Y., Gao, T., & Han, S. (2023). Are women more empathetic than men? Questionnaire and EEG estimations of sex/gender differences in empathic ability. Social Cognitive and Affective Neuroscience, 18(1). https://doi.org/10.1093/scan/nsad008
Pimento. (2022, oktober). Oké?! spel over seksueel grensoverschrijdend gedrag. https://www.pimento.be/oke-spel-over-seksueel-grensoverschrijdend-gedrag/
Plummer, M., & Cossins, A. (2016). The Cycle of Abuse: When Victims Become Offenders. Trauma, Violence & Abuse, 19(3), 286–304. https://doi.org/10.1177/1524838016659487
Raad van Europa. (2007). Verdrag inzake de bescherming van kinderen tegen seksuele uitbuiting en seksueel misbruik (Verdrag van Lanzarote). Geraadpleegd op 6 april 2025, van https://www.coe.int/en/web/conventions/full-list?module=signatures-by-treaty&treatynum=201
Radford, L., Allnock, D., & Hynes, P. (2015). Preventing and responding to child sexual abuse and exploitation: Evidence review. Preventing and Responding to Child Sexual Abuse and Exploitation: Evidence Review Lorraine, 6(3), 1-167.
Reitzema, E. (2022, oktober). Databank effectieve jeugdinterventies: Beschrijving ‘Kriebels in je buik’. Nederlands Jeugdinstituut. Gedownload van https://www.nji.nl/interventies/kriebels-in-je-buik
Riskika, S., Agustin, L., & Primasari, N. A. (2021). Primary Sexual Abuse Prevention in School Age Children: A Systematic Review. D'Nursing and Health Journal (DNHJ), 2(1), 1-10.
Rutgers. (2022). Onderzoek: Relationele en seksuele vorming in het VO. In DUO Onderwijsonderzoek & Advies. Geraadpleegd op 16 april 2025, van https://rutgers.nl/onderzoeken/relationele-en-seksuele-vorming-in-het-voortgezet-onderwijs/
Schakenraad, W., Wentzel, W., & Janssens, K. (2021, april). Databank effectieve jeugdinterventies: beschrijving ‘Vlaggensysteem’. Nederlands Jeugdinstituut. Geraadpleegd op 9 januari 2025, van www.nji.nl/jeugdinterventies
Scholes, L., Jones, C., Stieler-Hunt, C., Rolfe, B., & Pozzebon, K. (2012). The Teachers’ Role in Child Sexual Abuse Prevention Programs: Implications for Teacher Education. The Australian Journal Of Teacher Education, 37(11). https://doi.org/10.14221/ajte.2012v37n11.5
Scurich, N. (2020). Introduction to this special issue: Underreporting of sexual abuse. Behavioral Sciences & the Law, 38(6), 537-656. https://doi.org/10.1002/bs1.2491
Senn, C. Y., Hollander, J. A., & Gidycz, C. A. (2018). What Works? Critical Components of Effective Sexual Violence Interventions for Women on College and University Campuses. In Elsevier eBooks (pp. 245–289). https://doi.org/10.1016/b978-0-12-805389-8.00010-4
Sensoa (z.d.). Cijfers over seksueel misbruik in België. Geraadpleegd op 4 maart 2024, van https://www.sensoa.be/seksueel-grensoverschrijdend-gedrag-bij-jongeren-en-volwassenen-feiten-en-cijfers
Sensoa. (2021). Flirtertwister – spel. https://www.sensoa.be/materiaal/flirtertwister-spel
Sensoa. (2021). Mijn wens, mijn grens – Lespakket. https://www.sensoa.be/materiaal/mijn-wens-mijn-grens-lespakket
Shah, H. A. (2020). The current prevalence of child sexual abuse worldwide: A systematic review and meta-analysis. Competitive Social Science Research Journal (CSSRJ), 1(3), 37-51.
Small, S. A., Cooney, S. M., & O’Connor, C. (2009). Evidence‐Informed Program Improvement: Using Principles of Effectiveness to Enhance the Quality and Impact of Family‐Based Prevention Programs. Family Relations, 58(1), 1–13. https://doi.org/10.1111/j.1741-3729.2008.00530.x
Steele, B., Martin, M., Sciarra, A., Melendez-Torres, G. J., Esposti, M. D., & Humphreys, D. K. (2023). The Prevalence of Sexual Assault Among Higher Education Students: A Systematic Review With Meta-Analyses. Trauma, Violence & Abuse. https://doi.org/10.1177/15248380231196119
Todd, J., Kothe, E., Mullan, B., & Monds, L. (2014). Reasoned versus reactive prediction of behaviour: a meta-analysis of the prototype willingness model. Health Psychology Review, 10(1), 1–24. https://doi.org/10.1080/17437199.2014.922895
Topping, K. J., & Barron, I. G. (2009). School-Based Child Sexual Abuse Prevention Programs: A Review of Effectiveness. Review Of Educational Research, 79(1), 431–463. https://doi.org/10.3102/0034654308325582
van Berlo, H., & Jonker, M. (2023). Happy2gether. Databank effectieve jeugdinterventies: Beschrijving. Nederlands Jeugdinstituut. Gedownload van https://www.nji.nl/interventies/happy2gether
Van Berlo, W. (2022). #MeToo en de preventie van seksuele grensoverschrijding in Nederland. Justitiële Verkenningen, 8(4), 9–20. https://doi.org/10.5553/jv/016758502022008004002
van de Weijer, S., Eichelsheim, V., Blokland, A., & Hendriks, J. (2023). Typologieën van plegers en zedendelicten: een umberella review. Nederlands Studiecentrum Criminaliteit en Rechtshandhaving. 3394 -typologieen-van-plegers-van-zedendelicten-volledige-tekst.pdf
Van Yperen, T.A. (2010). 55 Vragen over Effectiviteit. Antwoorden voor de jeugdzorg. Nederlands Jeugdinstituut.
Van Yperen, T., Veerman, J. W., & Bijl, B. (2017) Naar meer effect: Resultaatgerichte ontwikkeling van interventies. In T. van Yperen, J. W. Veerman, & B. Bijl (Reds), Zicht op effectiviteit: Handboek resultaatgerichte ontwikkeling interventies in de jeugdsector (2). (pp. 17-52). Lemniscaat.
Verkerk, E., & van der Woude, E. (2022, januari). Beware of Loverboys. Scharlaken Koord, Amsterdam. Gedownload van https://scharlakenkoord.nl/nl/beware-of-loverboys
Verkerk, M., & van der Woude, M. (2023, december). Databank effectieve jeugdinterventies: beschrijving ‘No Nonsense’. Nederlands Jeugdinstituut. Gedownload van https://www.nji.nl/interventies/no-nonsense
Vermeulen, G. (2018). Seksueel grensoverschrijdend gedrag en seksuele delinquentie. Panopticon, 39(5).
Versloot, A., & Mingels, M. (2021, juli). Liefde is… voor meisjes. Databank effectieve jeugdinterventies: Beschrijving. Nederlands Jeugdinstituut. Gedownload van https://www.nji.nl/interventies/liefde-is-voor-meisjes
Versloot-Swildens, M. C., De Graaf, H., Twisk, J. W. R., Popma, A., & Nauta-Jansen, L. M. C. (2023). Effectiveness of a Comprehensive School-Based Sex Education Program for young Adolescents in the Netherlands. Journal of Youth and Adolescence, 53(4), 998–1014. https://doi.org/10.1007/s10964-023-01903-6
Versteeg, M., Hendriks, R. A., Thomas, A., Ommering, B. W. C., & Steendijk, P. (2019). Conceptualising spaced learning in health professions education: A scoping review. Medical Education, 54(3), 205–216. https://doi.org/10.1111/medu.14025
Vertommen, T., Schipper van Veldhoven, N.& Uzieblo, K., & Van Den Eede, F. (2017). Spelbedervers: seksueel grensoverschrijdend gedrag ten aanzien van kinderen in de sport* (deel 1). Neuron. 22.
Vervaeck, W. (2022, 18 maart). Vrouwen en meisjes voortaan beter beschermd, daders strenger gestraft. Team Justitie. https://www.teamjustitie.be/2022/03/18/vrouwen-en-meisjes-voortaan-beter-beschermd-daders-strenger-gestraft/#:~:text=Vrouwen%20en%20meisjes%20voortaan%20beter%20beschermd%2C%20daders%20strenger%20gestraft,-Menselijker%2C%20Straffer%20%2F%2018&text=Het%20federaal%20parlement%20heeft%20donderdagavond,daders%20strenger%20straft%2C%20een%20feit.
Violence against women prevalence estimates, 2018: global, regional and national prevalence estimates for intimate partner violence against women and global and regional prevalence estimates for non-partner sexual violence against women. Executive summary. Geneva: World Health Organization, 2021. Licence: CC BY-NC-SA 3.0 IGO
Visser, A., & Schakenraad, W. (2018). Ik ben van mij! Effectieve Sociale Interventies. Gedownload van http://ikbenvanmij.nl/
Vlaams Actieplan Seksueel geweld. (2020). In Vlaanderen.be (VR 2020 2310 DOC.1157/4TER). Geraadpleeft van, https://www.vlaanderen.be/agentschap-justitie-en-handhaving/justitie/vlaams-actieplan-seksueel-geweld
Vlaams Ministerie van Onderwijs en Vorming. (2024). Statistisch jaarboek van het Vlaams Onderwijs. Geraadpleegd op 6 januari 2025, van https://onderwijs.vlaanderen.be/nl/onderwijsstatistieken/statistisch-jaarboek/statistisch-jaarboek-van-het-vlaams-onderwijs-2023-2024
Vlaamse Ooverheid. (z.d.). Kinderrechtenverdrag. Geraadpleegd op 6 april 2025, van https://www.vlaanderen.be/cjm/nl/jeugd/vlaams-jeugd-en kinderrechtenbeleid/kinderrechten/kinderrechtenverdrag
Walsh, K., Zwi, K., Woolfenden, S., & Shlonsky, A. (2015). School‐based Education Programmes for the Prevention of Child Sexual Abuse: A Systematic Review. Campbell Systematic Reviews, 11(1), 1–180. https://doi.org/10.4073/csr.2015.10
Weijer, S., Eichelsheim, V., Blokland, A., & Hendriks, J. (2023). Typologieën van plegers van zedendelicten.
World Health Organization. (2012). Understanding and addressing violence against women: Intimate partner violence (No. WHO/RHR/12.36). World Health Organization.
