Balken met een midlifecrisis: hergebruik van glulam in circulaire projecten
- EmielDefever
Wat gebeurt er met een houten balk van 30 meter uit een sporthal bij afbraak? De meeste verdwijnen richting container of oven. Zonde, want deze balken kunnen meestal perfect een tweede leven krijgen. Onze masterproef onderzoekt hoe dat kan en welke milieuwinst het oplevert. Het potentieel is immers groot, maar zonder duidelijke richtlijnen en praktische oplossingen dreigt veel materiaal verloren te gaan.
Half blootgelegde glulamloods in Kortrijk (Provincie Oost-Vlaanderen)
Als sporthallen verdwijnen
Je ziet ze overal: sporthallen, loodsen, stallen of zwembaden met imposante houten dakconstructies. Deze balken zijn opgebouwd uit lagen samengekleefd hout. Ze zijn licht en bijzonder sterk. Het gaat om gelijmd gelamelleerd hout, ook wel glulam genoemd, een materiaal dat decennialang kan meegaan. Toch krijgen deze balken zelden een tweede leven wanneer ze worden gesloopt. Hierbij gaat niet alleen het hout verloren, maar ook de grote hoeveelheid energie en CO₂ die in de productie van glulam zijn gestoken.
Met hergebruik kan dit verlies vermeden worden. Hierbij krijgt het materiaal een tweede leven, meestal met dezelfde functie. In tegenstelling tot recyclage blijft het materiaal intact en wordt het niet verwerkt tot iets nieuws. Door glulam te hergebruiken, blijven de eigenschappen behouden én wordt de productie van nieuwe balken uitgespaard.
Onze masterproef toont dat glulambalken op de sloopwerf anders behandeld kunnen worden. De balken bevinden zich hier namelijk nog niet op het einde van hun leven. Ze bevinden zich hoogstens in een midlifecrisis waarbij een nieuwe bestemming moet worden gezocht.
Pioniers tonen de weg
We onderzochten zeven Belgische projecten waar glulam opnieuw structureel werd gebruikt. Aan de hand van deze praktijkvoorbeelden en gesprekken met experts, brachten we het volledige hergebruikproces in kaart.
Deze voorbeelden geven aan dat het proces technisch mogelijk is. Meer nog: de praktijk is in volle ontwikkeling. We zagen namelijk dat de meest recente projecten reeds werkten met een gedetailleerd stappenplan om zo het hergebruik in goede banen te leiden. Dit leidde tot een efficiënter en rendabeler proces, waarbij grote hoeveelheden glulam in één keer konden worden hergebruikt.
Een glulambalk uit een Gentse loods wordt op het transport gehesen
Uitdagingen onderweg
Hergebruik vraagt een andere aanpak dan we gewend zijn. Eén van de grootste uitdagingen is dat de sterkte van een glulambalk uit sloop vaak onbekend is. Er bestaan dan ook nog geen normen om hergebruikt materiaal te beoordelen.
Daarom zijn verschillende strategieën nodig: een eenvoudige visuele controle op beschadigingen, tests op een deel van het materiaal of het gebruik van extra materiaal als veiligheidsbuffer. Met één of meerdere van deze methodes kan veiligheid worden ingebouwd.
Daarnaast zijn de balken tientallen meters lang, wat logistiek en transport bemoeilijkt. Ze passen niet in standaard opslagplaatsen of op normale vrachtwagens. Voor een klassieke handelaar is dit een te grote uitdaging. Vroegtijdige planning is daarom cruciaal: zo kunnen balken rechtstreeks van de
afbraak naar een nieuwe bouwplaats of aannemer worden gebracht.
Ontstaan van een hergebruikproject
Milieuwinst in cijfers
Hoe groot is de milieuwinst nu echt? Om dat te weten, voerden we een levenscyclusanalyse uit: een berekening van de milieu-impact van elke stap van het hergebruikproces. De volledige impact vergeleken we met die van een nieuw geproduceerde balk. De resultaten van de berekeningen zijn opmerkelijk.
Het hergebruik van een glulambalk levert een besparing van 72 tot 92 procent in milieu-impact op.
Hoe minder bewerkingen en tussenstappen er nodig zijn, hoe groter de besparing. Het aanbrengen van een nieuwe verf- of vernislaag blijkt het meest vervuilend. Toch blijft de winst zelfs in het meest uitgebreide scenario groot. Hierbij worden de balken gereinigd, bewerkt, afgewerkt en getest. Een balk van 30 meter, die al deze stappen doorlopen heeft, levert nog steeds een besparing op van 700 kg CO₂. Dat komt overeen met vijf vluchten naar Parijs.
Milieu-impact van verschillende manieren van hergebruik, ten opzichte van een nieuwe balk
Naar een circulaire toekomst
Onze studie toont dat hergebruik van glulam een volwaardige en technisch haalbare strategie is, met grote milieuwinst als resultaat. Het stappenplan, de zeven praktijkvoorbeelden en de impactberekeningen bewijzen dit. Bij sloop moet glulam dan ook een tweede leven krijgen!
De uitdaging ligt nu bij de bouwsector om logistiek en regelgeving verder te ontwikkelen en zo dit potentieel te benutten. Op die manier krijgen de glulambalken in crisis een tweede leven en gaan ze niet in rook op.
Glulambogen in het Recypark te Anderlecht (Sepideh Farvardin, met dank aan 51N4E)
Bibliografie
51N4E. (z.d.). Recypark. Geraadpleegd 19 mei 2025, van https://51n4e.com/projects/recypark/
Alheembouw. (z.d.). Coldo, Kuurne. Geraadpleegd 19 mei 2025, van https://www.alheembouw.be/nl/referenties/coldo-kuurne
Amiri, A., Ottelin, J., Sorvari, J., & Junnila, S. (2020). Cities as carbon sinks - Classification of wooden buildings. Environmental Research Letters, 15(9). https://doi.org/10.1088/1748-9326/aba134
Armster, Klaas., Solomon, Alan., & Arnaud, Michel. (2019). Reclaimed Wood : A Field Guide. Abrams, Inc.
Atelier Circuler. (z.d.-a). Over ons. Geraadpleegd 19 mei 2025, van https://ateliercirculer.be/over-ons/
Atelier Circuler. (z.d.-b). Professionele Samenwerkingen. Geraadpleegd 19 mei 2025, van https://ateliercirculer.be/materialenbank/samenwerkingen/
be circular, & leefmilieu Brussel. (2019). Routekaart van de actoren van de bouwsector in Brussel: Naar een circulaire economie. https://www.circulareconomy.brussels/wp-content/uploads/2019/06/BE_beCi…
Bertino, G., Kisser, J., Zeilinger, J., Langergraber, G., Fischer, T., & Österreicher, D. (2021). Fundamentals of Building Deconstruction as a Circular Economy Strategy for the Reuse of Construction Materials. Applied Sciences, 11(3). https://doi.org/10.3390/app11030939
Bobex.be. (z.d.). Zandstralen, luchtgommen: prijs en werkwijze. Geraadpleegd 19 mei 2025, van https://www.bobex.be/nl-be/zandstralen-luchtgommen/#:~:text=De%20gemidd….
Bos+. (z.d.). Bio-economie. Geraadpleegd 5 mei 2025, van https://www.bosplus.be/thema/bio-economie/
Bouwmeester Maître Architecte. (z.d.-a). Stadsatelier De Ville: Circulaire hub en nieuwe productiesite voor BC Materials. Geraadpleegd 19 maart 2025, van https://bma.brussels/nl/stadsatelier-de-ville/
Bouwmeester Maître Architecte. (z.d.-b). Stadsatelier De Ville: Circulaire hub en nieuwe productiesite voor BC Materials (2). Geraadpleegd 4 mei 2025, van https://bma.brussels/nl/stadsatelier-de-ville-2/
Boverket. (2021, maart 9). Climate declaration for new buildings. https://www.boverket.se/en/start/building-in-sweden/contractor/tenderin…
Boverket. (2023, september 8). The assignment to investigate how the introduction of a limit value can be done earlier than 2027. https://www.boverket.se/en/start/building-in-sweden/developer/rfq-docum…
Boverket. (2024, april 12). Questions and answers about climate declarations. https://www.boverket.se/en/start/building-in-sweden/developer/rfq-docum…
Brandão, M., Levasseur, A., Kirschbaum, M. U. F., Weidema, B. P., Cowie, A. L., Jørgensen, S. V., Hauschild, M. Z., Pennington, D. W., & Chomkhamsri, K. (2013). Key issues and options in accounting for carbon sequestration and temporary storage in life cycle assessment and carbon footprinting. The International Journal of Life Cycle Assessment, 18(1), 230–240. https://doi.org/10.1007/s11367-012-0451-6
Broeckaert, C., & Verstraete, F. (2023). Waarom niemand kwantum begrijpt en iedereen er toch iets over moet weten. Lannoo.
Bruco. (z.d.). Houtrecyclage. Geraadpleegd 19 mei 2025, van https://www.bruco-containers.com/recyclage/houtrecyclage/
Brunet-Navarro, P., Jochheim, H., Cardellini, G., Richter, K., & Muys, B. (2021). Climate mitigation by energy and material substitution of wood products has an expiry date. Journal of Cleaner Production, 303. https://doi.org/10.1016/j.jclepro.2021.127026
Bruxelles Propreté - Net Brussel. (z.d.). Opening Recypark Demets. Geraadpleegd 19 mei 2025, van https://www.youtube.com/watch?v=7JJxusUKP6w
CE Delft. (2021). Kennisnotitie Circulair Zuid-Holland: Biobased bouwen. https://circulair.zuid-holland.nl/activiteit/kennisnotitie-biobased-bou…
CEN/TC 124. (2012). NBN EN 408+A1:2012 : Timber structures - Structural timber and glued laminated timber - Determination of some physical and mechanical properties. https://edu.nbn.be/data/r/platform/eduportal/detail?p40_id=207977&p40_l…
CEN/TC 124. (2013). NBN EN 14080:2013: Timber structures - Glued laminated timber and glued solid timber - Requirements. https://edu.nbn.be/data/r/platform/eduportal/detail?p40_id=241799&p40_l…
Claeys, E. (2022). Comparison of the environmental impact of concrete, steel, timber and masonry structural slab-support combinations in mid-rise buildings. https://libstore.ugent.be/fulltxt/RUG01/003/149/874/RUG01-003149874_202…
Cousins, S. (2025, januari 15). Recypark in Anderlecht, Belgium, makes circular economy a pleasure. RIBA Journal. https://www.ribaj.com/intelligence/recypark-in-anderlecht-belgium
Creasman, P. P. (2014). Ship Timber and the Reuse of Wood in Ancient Egypt. Journal of Egyptian History, 6(2), 152–176. https://doi.org/10.1163/18741665-12340007
Damiani, M., Ferrara, N., & Ardente, F. (2022). Understanding Product Environmental Footprint and Organisation Environmental Footprint methods. KJ-NA-31-236-EN-N (online). https://doi.org/10.2760/11564 (online)
De Valk, E., & Quik, J. (2017). Eenduidig bepalen van circulariteit in de bouwsector Milieuprestatie als uitgangspunt. https://doi.org/10.21945/RIVM-2017-0128
De Wilde, B. (2023, november 28). Coldo bouwt groot diepvriesmagazijn op site Van der Vennet: “Vraag naar stockageruimte bleef maar stijgen”. Het Nieuwsblad. https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20231128_96047862
Debacker, W., Vrijders, J., Voorter, J., Vergauwen, A., Bergmans, J., & Stouthuysen, P. (2021). Urban mining in Vlaanderen: Hoe waarde creëren met het sluiten van materiaalstromen?
Delem, L., & Wastiels, L. (2019). Module D in the Building Life Cycle: Significance Based on a Case Study Analysis. IOP Conference Series: Earth and Environmental Science, 290(1), 012042. https://doi.org/10.1088/1755-1315/290/1/012042
Departement Leefmilieu Natuur en Energie. (2013). Bio-economie in Vlaanderen. https://www.vlaanderen.be/publicaties/bio-economie-in-vlaanderen
Dhondt, J. (2024, Juni 10). Honderd jaar lang werd er gelopen en gevoetbald, deze zomer kan je er nog een laatste keer aperitieven: “We hebben nog redelijk wat plannen.” Nieuwsblad.Be. https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20240610_93344349
Dias, A. M. A., Dias, A. M. P. G., Silvestre, J. D., & de Brito, J. (2020). Comparison of the environmental and structural performance of solid and glued laminated timber products based on EPDs. Structures, 26, 128–138. https://doi.org/https://doi.org/10.1016/j.istruc.2020.04.015
Dodd, N., Donatello, S., & Cordella, M. (2021). Gebruikershandleiding 1: inleiding tot het gemeenschappelijke Level(s)-kader (Editie 1.1). https://ec.europa.eu/jrc
Douguet, E., & Wagner, F. (2021). Milieuvoordelen (impact) van hergebruik in de bouwsector. https://opalis.eu/sites/default/files/2022-02/FCRBE-booklet-01-environm…
Ecobouwers. (2024, februari 21). Binnenkijken | Hoe bouw je een kleurrijke kaswoning met recuperatiematerialen? https://www.ecobouwers.be/duurzaam-bouwen/artikels/binnenkijken-hoe-bou…
Ecobuild Brussels. (2023, oktober 2). Wood construction, a pillar of Europe’s Green Deal. Ecobuild Brussels. https://ecobuild.brussels/en/wood-construction-a-pillar-of-europes-gree…
ecoQuery. (2012). glued laminated timber production, average glue mix. https://ecoquery.ecoinvent.org/3.11/cutoff/dataset/22422/documentation
European Commission. (2010). International Reference Life Cycle Data System (ILCD) Handbook : general guide for life cycle assessment : detailed guidance. Publications Office. https://eplca.jrc.ec.europa.eu/uploads/ILCD-Handbook-General-guide-for-…
Europese comissie. (2010). General guide for Life Cycle Assessment – Provisions and action steps. Publications Office. https://doi.org/doi/10.2788/94987
Europese comissie. (2018). Richtsnoeren inzake de cascadering van biomassa, met voorbeelden van goede praktijken inzake houtachtige biomassa. Publications Office. https://doi.org/doi/10.2873/0522
Europese Commissie. (2021). Nieuwe EU-bosstrategie voor 2030. https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/nl/qanda_21_3548
Eurostat. (2024). Statistics and data on Europe. https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/explore/all/all_themes
Evofenedex. (z.d.). Afmetingen en gewichten in België. Geraadpleegd 19 mei 2025, van https://www.evofenedex.nl/kennis/vervoer/internationaal-wegvervoer/over…
F. Llana, D., Íñiguez-González, G., de Arana-Fernández, M., Ui Chulain, C., & Harte, A. M. (2020, juli 13). Recovered Wood as Raw Material for Structural Timber Products. Characteristics, Situation and Study Cases: Ireland and Spain (SWST 2020). https://www.researchgate.net/publication/343858952_Recovered_Wood_as_Ra…
FCRBE. (2021, december 21). FCRBE - Facilitating the circulation of reclaimed building elements in Northwestern Europe. https://vb.nweurope.eu/projects/project-search/fcrbe-facilitating-the-c…
FCRBE. (2022). Aanbestedingsstrategieën: Integratie van materiaalhergebruik in uw projecten. https://opalis.eu/sites/default/files/2022-03/wpt3_d_2_2_aanbestedingss…
FCRBE Projet Interreg North-West Europe. (2023). FCRBE Webinar: Hergebruik in de praktijk (voor de houtsector en dakdekkers) [Video recording]. FCRBE Projet Interreg North-West Europe. https://www.youtube.com/watch?v=G5TOHxpsgLg
Föreningen Sveriges Skogsindustrier. (2013). Glulam Handbook Volume 1. https://www.swedishwood.com/siteassets/5-publikationer/pdfer/glulamhand…
FSC België. (z.d.). Duurzaam bosbeheer & klimaat. Geraadpleegd 5 mei 2025, van https://be.fsc.org/be-nl/waarom-fsc/duurzaam-bosbeheer-klimaat
Ghyoot, M., Warnier, A., Billiet, L., & Devlieger, L. (2018). Déconstruction et réemploi : comment faire circuler les éléments de construction. Lausanne : Presses polytechniques et universitaires romandes. http://lib.ugent.be/catalog/rug01:002384525
Gids Duurzame Gebouwen Brussel. (2023, augustus 29). Hergebruikinventaris. https://gidsduurzamegebouwen.brussels/hergebruikinventaris#basisgegevens
Gids Duurzame Gebouwen Brussel. (2024, juli 1). De voordelen van hergebruik. https://gidsduurzamegebouwen.brussels/recuperatie-hergebruik-van-bouwma…
Gobbo, E. (2021). Een stappenplan opstellen: Strategie ter bevordering van hergebruik in de bouwsector. https://opalis.eu/sites/default/files/2022-02/FCRBE-booklet-05-build_ro…
Gobbo, E., Ghyoot, M., Bernair, C., & Paduart, A. (2022). Een stappenplan ter bevordering van hergebruikpraktijken in de bouwsector: een verzameling inspirerende acties voor overheden. https://opalis.eu/sites/default/files/2024-04/FCRBE%20ROADMAP%20TO%20FO…
Gobbo, E., Ghyoot, M., Paduart, A., & Nasseredine, M. (2021). Reuse in environmental impact assessment tools: A prospective report. https://opalis.eu/sites/default/files/2022-02/FCRBE-en-reuse_in_environ…
Godina, M. (2021). Strategies for salvaging and repurposing timber elements from existing buildings Acknowledgements Acknowledgements. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0959652624040782
Goedkoop, M., Oele, M., Leijting, J., Ponsioen, T., & Meijer, E. (2016). Introduction to LCA with SimaPro. https://pre-sustainability.com/files/2014/05/SimaPro8IntroductionToLCA…
Groep Maatwerk. (2024, december 14). Wat is een maatwerkbedrijf? https://www.groepmaatwerk.be/maatwerkbedrijven/over-maatwerkbedrijven
Hassan, O. A. B., A.A., N. E., & Abdulahad, G. (2022). A comparative study between glulam and concrete columns in view of design, economy and environment. Case Studies in Construction Materials, 16, e00966. https://doi.org/https://doi.org/10.1016/j.cscm.2022.e00966
Hassan, O. A. B., & Johansson, C. (2018). Glued laminated timber and steel beams: A comparative study of structural design, economic and environmental consequences. Journal of Engineering, Design and Technology, 16(3), 398–417. https://doi.org/https://doi.org/10.1108/JEDT-12-2017-0130
Hauschild, M. Z., Rosenbaum, R. K., & Olsen, S. I. (2018). Life cycle assessment (Vol. 2018). Springer. https://www.researchgate.net/publication/322030573_Life_Cycle_Assessmen…
He, M., Wang, Y., Li, Z., Zhou, L., Tong, Y., & Sun, X. (2022). An Experimental and Analytical Study on the Bending Performance of CFRP-Reinforced Glulam Beams. Frontiers in Materials, 8. https://doi.org/10.3389/fmats.2021.802249
Het Arsenaal. (2024, maart 1). Recirculaire bouwmaterialen te koop bij Scrap VZW. https://hetarsenaal.gent/events/recirculaire-bouwmaterialen-te-koop-bij…
Hillege, L. (2019, juni 7). Impact Categories (LCA) – The complete overview. https://ecochain.com/blog/impact-categories-lca/
Hobbs, G., & Adams, K. (2017). Reuse of building products and materials – barriers and opportunities. https://resolver.tudelft.nl/uuid:d511af0d-2c03-4234-a6c2-ffb38ab0f232
Hout Info Bois. (2019). Handleiding hout: materiaal en toepassing. Hout Info Bois.
Houtwereld. (z.d.). Welke houtbewerkingsmachines zijn er en wat kunnen ze voor je doen? Geraadpleegd 19 mei 2025, van https://www.houtwereld.nl/welke-houtbewerkingsmachines-zijn-er-en-wat-k…
Hoxha, E., Passer, A., Saade, M. R. M., Trigaux, D., Shuttleworth, A., Pittau, F., Allacker, K., & Habert, G. (2020). Biogenic carbon in buildings: a critical overview of LCA methods. Buildings and Cities. https://doi.org/10.5334/bc.46
Ibis. (2024). Milieu Prestatie Gebouwen (MPG): Alles wat je moet weten in 2024. https://www.ibis.nl/kennisbank/milieu-prestatie-gebouwen-mpg-alles-wat-…
Janssens, T. (2019, maart 15). Rotor: hergebruik van bouwmaterialen. de Koevoet, 186. www.dialoog.be/dekoevoet
Jeffree, M. (2019). Hout: Bouwen aan de biobased circulaire economie (E. de Munck, Vert.). https://www.centrumhout.nl/media/downloads/
Keijzer, E., Klerks, S., Van Leeuwen, S., Nijman, R., & Fraanje, P. (2021). Een verkenning van het potentieel van tijdelijke CO2-opslag bij houtbouw. www.tno.nl
Khairun, M., & Uyup, A. (2016a). An Overview of Manufacturing Process of Glued-Laminated Timber. https://www.researchgate.net/publication/306401137
Kiesnere, G., Atstaja, D., Cudecka-Purina, N., & Susniene, R. (2024). The Potential of Wood Construction Waste Circularity. Environments, 11(11). https://doi.org/10.3390/environments11110231
Kitek Kuzman, M., Zbašnik-Senegačnik, M., Kosanović, S., Miloshevska Janakieska, M., Novaković, N., Rajković, I., & Grošelj, P. (2024). Architectural Perspectives on Wood Reuse within Circular Construction: A South–Central European Study. Buildings, 14(3). https://doi.org/10.3390/buildings14030560
Knoth, K., Fufa, S. M., & Seilskjær, E. (2022). Barriers, success factors, and perspectives for the reuse of construction products in Norway. Journal of Cleaner Production, 337, 130494. https://doi.org/10.1016/J.JCLEPRO.2022.130494
Kumar, V., Lo Ricco, M., Bergman, R. D., Nepal, P., & Poudyal, N. C. (2024). Environmental impact assessment of mass timber, structural steel, and reinforced concrete buildings based on the 2021 international building code provisions. Building and Environment, 251, 111195. https://doi.org/10.1016/J.BUILDENV.2024.111195
Kutnar, A., & Muthu, S. S. (2018). Environmental Footprints and Eco-design of Products and Processes Environmental Impacts of Traditional and Innovative Forest-based Bioproducts (1ste dr.). Springer. http://www.springer.com/series/13340
Laklere, F. (2022, oktober 5). Na jarenlang geruzie: akkoord over nieuwbouwwijk, maar eerste steen is nog niet voor meteen. Nieuwsblad.be. https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20221005_93805909
Lasvaux, S., Habert, G., Peuportier, B., & Chevalier, J. (2015). Comparison of generic and product-specific Life Cycle Assessment databases: application to construction materials used in building LCA studies. The International Journal of Life Cycle Assessment, 20(11), 1473–1490. https://doi.org/10.1007/s11367-015-0938-z
Lerink, B. J. W., Schelhaas, M.-J., Schreiber, R., Aurenhammer, P., Kies, U., Vuillermoz, M., Ruch, P., Pupin, C., Kitching, A., Kerr, G., Sing, L., Calvert, A., Ní Dhubháin, Á., Nieuwenhuis, M., Vayreda, J., Reumerman, P., Gustavsonn, G., Jakobsson, R., Little, D., … Nabuurs, G.-J. (2023). How much wood can we expect from European forests in the near future? Forestry: An International Journal of Forest Research, 96(4), 434–447. https://doi.org/10.1093/forestry/cpad009
Levasseur, A., Lesage, P., Margni, M., Deschênes, L., & Samson, R. (2010). Considering Time in LCA: Dynamic LCA and Its Application to Global Warming Impact Assessments. Environmental science & technology, 44, 3169–3174. https://doi.org/10.1021/es9030003
Lindner, M., Pötzelsberger, E., & Verkerk, H. (2021, maart). How did EU-27 forests develop, and why do they differ from those of the past? https://efi.int/forestquestions/q1
Ma, P., An, X., Zhou, B., Wang, S., Li, X., Li, J., Xie, J., & Que, Z. (2025). Experiment study on the bonding quality and shear performance of composite glulam manufactured by densified Chinese fir. Industrial Crops and Products, 225. https://doi.org/10.1016/j.indcrop.2025.120565
Mazur-Wierzbicka, E. (2021). Towards circular economy—a comparative analysis of the countries of the European Union. Resources, 10(5). https://doi.org/10.3390/resources10050049
Ministère de la transition écologique. (2024). Guide RE 2020: Réflementation Environnementale. https://www.ecologie.gouv.fr/sites/default/files/documents/guide_re2020…
Mudersbach, M., Jürgens, M., Pohler, M., Spierling, S., Venkatachalam, V., Endres, H.-J., & Barner, L. (2023). Life Cycle Assessment in a Nutshell—Best Practices and Status Quo for the Plastic Sector. Macromolecular Rapid Communications, n/a(n/a), 2300466. https://doi.org/https://doi.org/10.1002/marc.202300466
Nationale Milieudatabase. (2024). Bepalingsmethode Milieuprestatie Bouwwerken / versie 1.2 ( januari 2025). https://milieudatabase.nl/nl/downloads-nmd/downloads-bepalingsmethode/
Naval, S. (2021). Product of afval?: Status van hergebruikmaterialen. https://opalis.eu/sites/default/files/2022-02/FCRBE-booklet-04-Product_…
NBN. (2013). NBN EN 14080:2013: Timber structures - Glued laminated timber and glued solid timber - Requirements. https://edu.nbn.be/data/r/platform/eduportal/detail?p40_id=241799&p40_l…
Niu, Y., Rasi, K., Hughes, M., Halme, M., & Fink, G. (2021). Prolonging life cycles of construction materials and combating climate change by cascading: The case of reusing timber in Finland. Resources, Conservation and Recycling, 170. https://doi.org/10.1016/j.resconrec.2021.105555
Office économique Wallon du Bois, & Hout Info Bois. (2020). Poutre en bois lamellé-collé fabriquée en Belgique. https://www.houtinfobois.be/downloads/analyse-de-cycle-de-vie-dune-pout…
Ong, C. B. (2015). Glue-laminated timber (Glulam). In Wood Composites (pp. 123–140). Elsevier. https://doi.org/10.1016/b978-1-78242-454-3.00007-x
Opalis. (z.d.-a). Handelaars. Geraadpleegd 7 mei 2025, van https://opalis.eu/nl/handelaars
Opalis. (z.d.-b). Over Opalis. Geraadpleegd 19 mei 2025, van https://opalis.eu/nl/over
Opalis. (2025a, februari 27). Kameleon BVBA. https://opalis.eu/nl/handelaars/kameleon-bvba
Opalis. (2025b, februari 27). Materialenbank Leuven. https://opalis.eu/nl/handelaars/materialenbank-leuven
Opalis. (2025c, februari 28). Huismus - Recupmarkt. https://opalis.eu/nl/handelaars/huismus-recupmarkt
OVAM. (z.d.). Houtafval. Geraadpleegd 19 mei 2025, van https://ovam.vlaanderen.be/houtafval
OVAM, SPW, KU Leuven, VITO, CSTC, WTCB, & BE. (2023). Environmental profile of buildings. https://publicaties.vlaanderen.be/view-file/26890
Passarelli, R. N. (2018). The Environmental Impact of Reused CLT Panels: Study of a Single-Storey Commercial Building In Japan. https://www.researchgate.net/publication/326989209
Pawelzik, P., Carus, M., Hotchkiss, J., Narayan, R., Selke, S., Wellisch, M., Weiss, M., Wicke, B., & Patel, M. K. (2013). Critical aspects in the life cycle assessment (LCA) of bio-based materials – Reviewing methodologies and deriving recommendations. Resources, Conservation and Recycling, 73, 211–228. https://doi.org/https://doi.org/10.1016/j.resconrec.2013.02.006
Persteam - Stad Gent. (2021, december 27). Oude hockey- en tennissite Gantoise krijgt tijdelijke buurtbestemming. https://persruimte.stad.gent/207964-oude-hockey-en-tennissite-gantoise-…
Piccardo, C., & Hughes, M. (2022). Design strategies to increase the reuse of wood materials in buildings: Lessons from architectural practice. Journal of Cleaner Production, 368. https://doi.org/10.1016/j.jclepro.2022.133083
Pinska Woodmill. (2021, februari 4). Beam end cuts - wooden beams cut to size GLULAMEXPERTS.com [Video recording].
Poncelet, F., & Engelborghs, T. (2023a). Hergebruik in de praktijk: Van ontmanteling tot nieuwe toepassing. Gids voor beroepen uit de houtsector. https://vb.nweurope.eu/media/21070/nl_fcrbe_wood_web.pdf
Poncelet, F., & Engelborghs, T. (2023b). Hergebruik in praktijk: Van ontmanteling tot (her)gebruik. Gids voor sloop-en afbraakbedrijven. https://opalis.eu/sites/default/files/2023-10/nl_fcrbe_finishers_web.pdf
Prins, E., van Roeden, S., & van der Lugt, P. (2021). Houtbouw Amsterdam: Verkenning naar bouwen met hout in de gebiedsontwikkeling (E. de Munck, Vert.). https://research.tudelft.nl/en/publications/houtbouw-amsterdam-verkenni…
provincie Antwerpen. (2024, juni 20). Inclusieve economie in beeld | Aflevering: Buurman. https://www.youtube.com/watch?v=1j43CrEzg7k&list=PLjppTA4Mj2eSc_eS2LMJo…
Quist, Z. (2024, January 24). De Bepalingsmethode (MKI) is aangepast: Wat de EN15804 + A2 betekent voor jouw bedrijf. https://milieudatabase.nl/nl/milieuprestatie/bepalingsmethode/
Raamwerk. (z.d.). Jeugdsite Eernegem. Geraadpleegd 19 mei 2025, van https://raam-werk.com/projects/eernegem
Raamwerk, Atelier Arne Deruyter, & Robuust ao. (2018). OW 1803: Studieopdracht voor het inrichtingsplan en speelhuis te Eernegem. https://www.winvorm.be/media/2cqk5rqb/raamwerk.pdf
RECO. (n.d.). Middenspanning: Wat is dat en hoe werkt het? Geraadpleegd 19 mei 2025, van https://reco.eu/nl/nieuws-projecten/middenspanning/
Recupcentrale. (2024). Houten dakspanten (GLT-glulam). https://recupcentrale.be/nl/materialen/constructie/houten-dakspanten-glt
Re:Purpose Savannah. (2022, augustus 29). Instagram post. https://www.instagram.com/repurposesavannah/?hl=en
Re:Purpose Savannah. (z.d.-a). Re:Purpose Savannah. Geraadpleegd 20 december 2024, van https://www.repurposesavannah.org/
Re:Purpose Savannah. (z.d.-b). The Hyrne Hideaway. Geraadpleegd 20 december 2024, van https://www.repurposesavannah.org/hyrnehideaway
Reuse Toolkit. (2021a). Constructieve elementen van gelijmd gelamelleerd hout. https://opalis.eu/sites/default/files/2022-01/2.11_nl_-_constructieve_e…
Reuse Toolkit. (2021b). Massief constructiehout met rechthoekige doorsnede. https://opalis.eu/sites/default/files/2022-01/2.10_nl_-_massief_constru…
Reuse Toolkit. (2021c). Materiaalfiches: Algemene inleiding. https://opalis.eu/sites/default/files/2022-02/FCRBE-Algemene_inleiding…
Rijksdienst voor Ondernemend Nederland. (2024, december 16). MilieuPrestatie Gebouwen - MPG. https://www.rvo.nl/onderwerpen/wetten-en-regels-gebouwen/milieuprestati…
Rinke, M., & Haddadi, R. (2022). An industry in transition: on the network of early glue-laminated timber production in Switzerland. Construction History, 37(2), 19–41. https://www.proquest.com/scholarly-journals/industry-transition-on-netw…
Rotor. (2023, Augustus 28). Recypark under construction. https://rotordb.org/en/news/recypark-under-construction
Rotor. (z.d.). Recypark Anderlecht. Geraadpleegd 19 mei 2025, van https://rotordb.org/en/projects/recypark-anderlecht
RotorDC. (2024, oktober 7). Update 11 oct: Thanks to feedback, we realized that the first version of. . . . LinkedIn.
Sala, S., Amadei, A. M., Beylot, A., & Ardente, F. (2021). The evolution of life cycle assessment in European policies over three decades. The International Journal of Life Cycle Assessment, 26(12), 2295–2314. https://doi.org/10.1007/s11367-021-01893-2
Sands, R. (2022). Life beyond life: Repair, reuse, and recycle—the many lives of wooden objects and the mutability of trees. Archaeometry, 64(S1), 168–186. https://doi.org/10.1111/arcm.12708
SERV. (2018). Nota: Overzicht barrières bij de transitie naar een circulaire economie. https://www.serv.be/sites/default/files/documenten/SERV_20180403_CE-bar…
Seys, S., Billiet, L., Gielen, M., Ghyoot, M., Haerlingen, R., Boniver, T., & Devlieger, L. (2016). De recuperatie van bouwmaterialen uit publieke gebouwen haalbaar maken. https://opalis.eu/sites/default/files/2022-02/Vademecum_recuperatie_van…
SGS Search. (2022). Onderzoeksrapport: ‘Voorstel berekeningsmethodiek om koolstofvastlegging in biobased bouwmaterialen te kunnen waarderen’. https://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2022/07/29/onderzoek-…
Smeyers, T., Deweerdt, M., & Mertens, M. (2022). Toolkit hergebruik: De hergebruikinventaris. https://opalis.eu/sites/default/files/2023-01/NL_FCRBE%20WPT2%20D1.2%20…
SPF Economie, P.M.E., & Classes moyennes et Energie. (2021). Federaal actieplan circulaire economie 2021-2024. https://www.health.belgium.be/nl/federaal-actieplan-circulaire-economie…
Stichting Nationale Milieudatabase. (2020). Gids Milieuprestatieberekeningen: Praktisch hulpmiddel bij het berekenen van de milieuprestatie van bouwwerken. https://milieudatabase.nl/media/filer_public/2c/f7/2cf72604-221a-4baf-b…
Strengers, B., Matthews, R., Berndes, G., Cowie, A., & Laganière, J. (2024). On the science of carbon debt.
Swedish Forest Industries Federation. (2024a). The Glulam Handbook: facts about Glulam. www.swedishwood.com.
Swedish Forest Industries Federation. (2024b). The Glulam Handbook Planning and assembly of glulam structures. In Glulam Handbook (Vol. 4). https://woodcampus.co.uk/wp-content/uploads/2024/03/SW-GLH1-240307.pdf
Swedish Forest Industries Federation. (2024c). The Glulam Handbook-Volume 2 1 The Glulam Handbook Volume 2. www.swedishwood.com.
Swimberghe, G. (2024, september 14). Projectontwikkelaar bouwt nieuw studentencomplex met 240 koten in Gent. VRT NWS.
ISO. (2017). Timber structures-Glued laminated timber-Test methods for determination of physical and mechanical properties. https://www.iso.org/standard/40958.html
Trovo. (z.d.-a). Gelamelleerde balken 42cm x 9cm. Geraadpleegd 3 mei 2025, van https://www.trovo.be/products/gelamelleerde-balken-42cm-x-9cm
Trovo. (z.d.-b). GL Balken Diverse maten. Geraadpleegd 3 mei 2025, van https://www.trovo.be/products/gl-balken-044
Trovo. (z.d.-c). RECUP ? Geraadpleegd 3 mei 2025, van https://www.trovo.be/pages/recup
Van Cauwenberge, E. (2018). Lokale materialen in de Belgische context. https://documentserver.uhasselt.be/bitstream/1942/35694/1/Van%20Cauwenb…
van Tussenbroek, G. (2009). Dendrochronologisch onderzoek in Amsterdam (1490-1790) Bouwhout als materiële bron*. Stadsgeschiedenis, nummer 2 4e jaargang. https://pure.uva.nl/ws/files/2810231/178917_2009_2_gabri_van_tussenbroe…
Vandermeulen, V., Nolte, S., & Van Huylenbroeck, G. (2010). Hoe biobased is de Vlaamse economie? Afdeling Monitoring en Studie. https://landbouwcijfers.vlaanderen.be/hoe-biobased-de-vlaamse-economie
Vlaams Architectuurinstituut. (2023, oktober 1). OPROEP. REFLIP Winter School - Regenerating Kortrijk-Noord. Architectura. https://www.architectura.be/nl/nieuws/oproep-reflip-winter-school-regen…
Vlaamse overheid, A. W. en V. (z.d.-a). Begeleiding uitzonderlijk vervoer. Geraadpleegd 19 mei 2025, van https://wegenenverkeer.be/zakelijk/uitzonderlijk-vervoer/begeleiding-ui…
Vlaamse overheid, A. W. en V. (z.d.-b). Langere en Zwaardere Vrachtwagens. Geraadpleegd 19 mei 2025, van https://wegenenverkeer.be/zakelijk/uitzonderlijk-vervoer/langere-en-zwa…
Vlaamse overheid, A. W. en V. (z.d.-c). Uitzonderlijk vervoer. Geraadpleegd 19 mei 2025, van https://wegenenverkeer.be/zakelijk/uitzonderlijk-vervoer
Vlaanderen Circulair, Embuild Vlaanderen, & OVAM. (2023). Eindrapport van de Green Deal Circulair Bouwen. https://publicaties.vlaanderen.be/view-file/54484
Vlaanderen Circulair (OVAM). (2020). Gerichte call: projecten circulaire bouweconomie. https://vlaanderen-circulair.be/src/Frontend/Files/userfiles/files/Geri…
Vlaanderen.be. (z.d.). Boetes uitzonderlijk vervoer. Geraadpleegd 19 mei 2025, van https://www.vlaanderen.be/belastingen-en-begroting/vlaamse-belastingen/…
VRT CANVAS. (2021). Een circulaire wereld - leven binnen de grenzen van de planeet [Video recording]. VRT CANVAS. https://www.vrt.be/vrtmax/a-z/wat-houdt-ons-tegen-/1/wat-houdt-ons-tege…
Wastiels, L., Delem, L., & Van Steenkiste, J. (2021). TOTEM voorschrijven in overheidsopdrachten - Een praktische gids voor aanbestedende overheden. https://www.vlaanderen.be/publicaties/totem-voorschrijven-in-overheidso…
WinVorm. (z.d.). OW1803 Jeugdcentrum. Geraadpleegd 19 mei 2025, van https://www.winvorm.be/nl/vorige-projecten/ow1803-jeugdcentrum/68/
