Wat met het Lam Gods als de bom valt?

Karolien
Maho

Een onderzoek naar de inrichting van toevluchtsoorden voor cultureel bezit in België 

 

Wanneer in februari 2022 Rusland Oekraïne aanvalt, houdt Europa opnieuw haar adem in. Onderzoekers spreken van een ‘statische grondoorlog gekenmerkt door militaire loopgraven op een schaal vergelijkbaar met de Tweede Wereldoorlog.’[1] Poetin verklaart de Oekraïense cultuur openlijk tot doelwit. Het conflict zet op internationaal niveau opnieuw denktanks en militaire operaties in gang met oog op de bescherming van het welzijn van de mensheid en samenleving. Volgens het Internationaal Humanitair Recht valt onder dat welzijn, ook de bescherming van hun cultureel erfgoed. 

 

Al eeuwenlang worden kunst en cultuur geviseerd tijdens conflicten. Er wordt geplunderd, geroofd, vernietigd of beschadigd. Cultureel bezit (CB) maakt deel uit van het voetstuk waarop de samenleving staat. Wanneer we dat verliezen, creëert dat woede en verdriet. Een samenleving wankelt met identiteitsverlies en onrust tot gevolg. Wil je een gemeenschap raken, begin dan bij het standbeeld op het dorpsplein of het museum om de hoek. 

 

Maar waar vlucht de Madonna van Fouquet naartoe als de vijand plots in Antwerpen staat? Wat als Rusland ons land binnenvalt en werken van Magritte in handen krijgt? En bestaat de kans dat het Lam Gods opnieuw geroofd wordt?

 

Het onderzoek 

De oorlog toont ons dat gewapend conflict opnieuw een reële dreiging is, ook in België. Met dit onderzoek wilde ik achterhalen hoe voorbereid ons land is om ook het eigen CB te beschermen. Ik focuste daarbij vooral op de inrichting van nationale toevluchtsoorden: fysieke en/of digitale schuilplaatsen om CB te bewaren en te beschermen tijdens een conflict. 

 

Voor het onderzoek sprak ik met acht stakeholders uit uiteenlopende sectoren over hun ervaring met schuilplaatsen. Hun input in combinatie met de literatuurstudie bracht mij in staat adviezen te formuleren rond de bescherming van het CB in België. Want hoe begin je hieraan? Hoe ziet een toevluchtsoord eruit? Wat bescherm je eerst en wie bepaalt dit? In hoeverre bestaan er spelregels op internationaal vlak? 

 

De Conventie van Den Haag: old but gold

 

De wereldoorlogen maken niet alleen miljoenen slachtoffers, ze verwoesten ook talloze musea, archieven en monumenten. In 1954 reageerde UNESCO daarop met de Conventie van Den Haag, het eerste internationale verdrag dat van de bescherming van CB tot een gedeelde verantwoordelijkheid maakt. Schade aan CB wordt sindsdien beschouwd als schade aan de hele mensheid en dus een oorlogsmisdaad. 

 

 

De Conventie en bijhorende protocollen zijn echter niet waterdicht. Toch blijft de kern relevant: stel prioriteitenlijsten op van het aanwezige erfgoed in het land en richt toevluchtsoorden in voor nationaal of internationaal bedreigd CB. Doe dit vooral in tijd van vrede. Hoe die toevluchtsoorden eruit moeten zien, laat het verdrag open. Landen bepalen zelf hoe ze de adviezen organiseren afgestemd op de aard van het conflict waarmee ze geconfronteerd worden, de noden van het CB en de beschikbare middelen. De schuilplaatsen moeten wel voorzien worden van extra bescherming en ver genoeg verwijderd zijn van militaire voorzieningen en strategische locaties. (Fig. 1) 

 

Afbeelding van het Blauwe Schild-embleem op een deur van een beschermd monument, symbool voor cultureel erfgoed dat beschermd wordt onder de Conventie van Den Haag (1954).

Figuur 1. Het Blauwe Schild-embleem markeert gebouwen en monumenten die beschermd worden onder de Conventie in tijd van oorlog. ©Karolien Maho

 

Wat zijn toevluchtsoorden? 

Een toevluchtsoord creëren kan via evacuatie naar een veilige locatie of ter plaatse binnen de eigen muren van de instelling. Beide technieken kunnen effectief zijn en hoewel vandaag de voorkeur gaat naar in situ bescherming, blijft ook evacuatie relevant.

 

Een andere cruciale vraag: blijft de locatie van het beschermd CB geheim? Opnieuw een keuze die gemaakt moet worden o.b.v. de ideologie achter het conflict. Is er een vijand die dreigt met culturele genocide? Bestaat de dreiging uit fysieke bombardementen of eerder cyberaanvallen? 

 

De digitalisering van collecties wordt de laatste jaren intensief gestimuleerd en ondersteund.  Maar in een tijdperk van hybride oorlogsvoering brengt digitalisering ook nieuwe kwetsbaarheden met zich mee. In het conflict tussen Oekraïne en Rusland werden immers ook databanken en websites van collectiebeherende instellingen offline gehaald. Het dwingt ons na te denken over de ontwikkeling van online toevluchtsoorden. 

 

Hoe beschermd is ons cultureel bezit? 

België ondertekende de Conventie in 1960. Nochtans zijn er geen officieel geregistreerde toevluchtsoorden noch een hedendaagse prioriteitenlijst. Bij conflict staan er slechts drie sites op de lijst voor versterkte bescherming: de vuursteenmijnen van Spiennes in Wallonië, het Horta museum in Brussel en het Museum Plantin-Moretus in Vlaanderen. Tijdens WOII en de Koude Oorlog leggen verschillende musea en steden wel gepantserde kluizen en bunkers aan, maar vele zijn intussen afgebroken of onbruikbaar. (Fig. 2) 

 

Bovendien ontbreekt er sinds 2018 een federaal aanspreekpunt voor de opvolging van de Conventie. Ook in het Vlaamse topstukkendecreet wordt niets gezegd over gewapend conflict. Topstukken mogen Vlaanderen niet verlaten zonder toestemming, maar wat als snelle evacuatie naar Wallonië nodig blijkt?

 

Als ngo zet Blue Shield Belgium zich sinds 2000 actief in voor de sensibilisering en inrichting van het verdrag. Zo zijn ze betrokken bij een onderzoek naar de noden van het erfgoed tijdens grote calamiteiten. Dit gebeurt in samenwerking met FARO, KIK-IRPA, het agentschap Onroerend Erfgoed en het Departement Cultuur, Jeugd en Media. De bescherming van CB bij gewapend conflict wordt daarbij niet betrokken. Waarom niet: Defensie ontbreekt aan tafel. 

 

Afbeelding van een blootgelegde bunker onder de Vrijdagsmarkt in Antwerpen, met op de achtergrond het Museum Plantin-Moretus.

Figuur 2. Bij de heraanleg van de Vrijdagsmarkt (Antwerpen) in 2024 worden twee ondergrondse bunkers uit de Koude Oorlog verwijderd. Op de achtergrond staat het Museum Plantin-Moretus, een versterkt beschermd monument onder de Conventie. ©Frederik Beyens, stad Antwerpen

 

Defensie en de erfgoedsector: geen match made in heaven 

Er heerst een moeizame samenwerking tussen militairen en erfgoedspecialisten. Ze spreken letterlijk en figuurlijk andere talen, hebben verschillende agenda’s en hanteren verschillende ethische principes.

 

Binnen het onderzoek vond ik geen enkel spoor van een netwerk tussen beide sectoren in België. Toch is het van groot belang om Defensie te betrekken. Het zijn zij die aanwezig zijn in conflictgebied. Omgekeerd moeten erfgoedspecialisten hun expertise inzetten en Defensie hierin ondersteunen. Zo creërde Estland een prioriteitenlijst voor het CB, parallel met de creatie van het nationaal beschermingsplan. 

 

Hoge nood aan onderzoek en inzet 

De conclusie is duidelijk, België is onvoldoende voorbereid. Wat er ontbreekt: een adviescommissie, prioriteitenlijsten, nationale toevluchtsoorden en een duurzaam netwerk tussen het leger en de erfgoedsector. 

 

Recent herontdekte prioriteitenlijsten uit 1953 leren ons dat het onderwerp ooit op de politieke agenda stond. De lijsten konden niet tijdig aan mijn onderzoek toegevoegd worden, maar hopelijk spelen ze in de toekomst een rol bij de verdere inrichting van de Conventie. 

 

 

 

[1] Pavlo Shydlovskyi & Ian Kuijt (et.al.), ‘The Tools of War: Conflict and the Destruction of Ukrainian Cultural Heritage’, Antiquity, vol. 97, 2023, p. 6. 

Bibliografie

Bibliografie

Literatuur en pdf’s

  • Blue Shield International, ‘Evacuation of Collections: Emergency Guidance’ [pdf], Blue Shield International, z.d., geraadpleegd op 05/06/2025, beschikbaar op: https://theblueshield.org/wp- content/uploads/2022/04/Blue-Shield-Guide-to-Emergency-Evacuation.pdf.
  • Patrick J. BOYLAN, Review of the Convention for the Protection of Cultural Property in the Event of Armed Conflict (The Hague Convention of 1954), Londen: Department of Arts Policy and Management, City University, 1993.
  • Neill BRODIE, ‘The Antiquities Trade: Four Case Studies’ in: Duncan CHAPPELL and Saskia HUFNAGEL (eds), Contemporary Perspectives on the Detection, Investigation and Prosecution of Art Crime, Oxford: Ashgate, 2014, p. 15-36.
  • Peter B. CAMPBELL, ‘The Illicit Antiquities Trade as a Transnational Criminal Network: Characterizing and Anticipating Trafficking of Cultural Heritage’, International Journal of Cultural Property, vol. 20, 2013, p. 113-153
  • Emma CUNLIFFE & Paul FOX (eds.), Safeguarding Cultural Property and the 1954 Hague Convention, Milton Keynes: Ingram Publisher Services UK- Academic, 2022.
  • Poul DUEDAHL, ‘Introduction, Out of the House: On the Global History of UNESCO, 1945–2015’ in: Poul DUEDAHL (ed.), The History of UNESCO: Global Actions and Impacts, Londen: Palgrave Macmillan, 2016, p. 3-26.
  • Cornelia DÜMCKE & Freda MATASSA, ‘Valuation of Works of Art for Lending and Borrowing Purposes’ [pdf], European Expert Network on Culture (EENC), geraadpleegd op 02/05/2025, beschikbaar op: https://catalogus.boekman.nl/pub/P13-0225.pdf.
  • Manlio FRIGO, ‘Cultural Property v. Cultural Heritage: A “Battle of Concepts” in International Law?’, Revue Internationale de la Croix-Rouge/International Review of the Red Cross, vol. 86, 2004, 367-378.
  • Robert FUCHS, ‘The Collapse of the Cologne Historical Archive: The Role of Restorers and Emergency Plan’, Care and conservation of manuscripts, vol. 14, 2014, p. 123-148.
  • Patty GERSTENBLITH, ‘The Destruction of Cultural Heritage: A Crime against Property or a Crime against People?’, The John Marshall Review of Intellectual Property Law, vol. 15, 2016, p. 336-393.
  • Sebastián GREEN MARTÍNEZ, ‘UNESCO Declaration concerning the Intentional Destruction of Cultural Heritage (2003)’ [pdf], Universidad de Buenos Aires Press, 2018, geraadpleegd op 10/04/2025, beschikbaar op: https://d1wqtxts1xzle7.cloudfront.net/.
  • Alika GUCHUA, Thornike ZEDELASHVILI & Gela GIORGADZE, ‘Geopolitics of the Russia-Ukraine War and Russian Cyber Attacks on Ukraine-Georgia and Expected Threats’, Ukrainian Policymaker, vol. 10, 2022, p. 27-36.
  • Anna-Maija HALME, Astrid WEIJ, Jussi-Pekka TAAVITSAINEN, Suzie THOMAS & Tapani MUSTONEN (reds.), Heritage is Ours: Citizens Participating in Decision Making, Helsinki: Europa Nostra Finland, 2018.
  • Sam HARDY & Serhii TELIZHENKO, ‘“Russia was ‘Doomed to Expand [its] Aggression’ Against Ukraine: Cultural Property Criminals”’, The Historic Environment: Policy & Practice, vol. 14, 2023.
  • Sam HARDY & Serhii TELIZHENKO, ‘Illicit Trafficking of Cultural Objects by Forced Migrants’, Archaeology and Science, vol. 19, 2023.
  • Jean-Marie HENCKAERTS, Louise DOSWALD-BECK, Carolin ALVERMANN, Knut DORMANN & Baptiste ROLLE, ‘Customary International Humanitarian Law: Volume I’ [pdf], Cambridge University Press, 2005, geraadpleegd op: 31/05/2025, beschikbaar op: https://www.icrc.org/sites/default/files/external/doc/en/assets/files/o…- humanitarian-law-i-icrc-eng.pdf.
  • ICCROM, ‘Endangered Heritage: Emergency Evacuation of Heritage’[pdf], UNESCO & ICCROM, geraadpleegdop 05/06/2025, beschikbaar op: https://www.iccrom.org/sites/default/files/Endangered- Heritage_INTERACTIVE.pdf.
  • Ivanova IEVGENIIA, ‘Museums as Complex Systems in the Face of the War’, Museum & Society, vol. 21, 2023, p. 17–23.
  • Andrzej JAKUBOWSKI, ‘International Protection of Cultural Heritage in Armed Conflict: Revisiting the Role of Safe Havens’, Indonesian Journal of International Law, vol. 16, 2019, p. 169-190.
  • Tiffany JENKINS, Keeping Their Marbles, Oxford: Oxford University Press, 2016.
  • Kiley JOLICOEUR, ‘Saving Ukrainian Cultural Heritage Online and the Mission to Preserve Digital Cultural Heritage’, Museum & Society, vol. 21, 2023, p. 58-64.
  • Roger O’KEEFE, The Protection of Cultural Property in Armed Conflict, Cambridge: Cambridge University Press, 2009.
  • Roger O’KEEFE, Camille PÉRON, Tofig MUSAYEV & Gianluca FERRARI, Protection of Cultural Property: Military Manual, UNESCO, 2016.
  • Joris D. KILA & Christopher V. HERNDON, ‘Military Involvement in Cultural Property Protection: An Overview’ [pdf], Dimuat dalam Tulisan Ilmiah University of Vienna, 2014, p. 116-123.
  • Andreas KOELLREUTER & Paul BUCHERER, ‘Asyl für Afghanische Kulturgüter in der Scheiwz’ [pdf], Bibliotheca Afghanica, geraadpleegd op 16/04/2025, beschikbaar op: https://www.phototheca- afghanica.ch/afghanistanmuseum/history/Koellreuter_forum12_light.pdf.
  • Martin KRUS, Doris RÖSLER & Lars KLEMM, ‘Hygrothermal Simulations of Energy-saving Measures to Stabilize the Internal Environment of an Archive Depot’ [pdf], Fraunhofer Institute for Building Physics, geraadpleegd op 30/05/2025, beschikbaar op: https://wufi.de/literatur/Krus,%20Rösler%20et%20al%202013%20- %20Hygrothermal%20Simulations%20of%20Energy-saving%20Measures.pdf.
  • Maria KUNTI ATIKA PUTRI & Keanu ABINUNO WATTIMENA, ‘Conceptual and Juridical Review of the Destruction of Cultural Objects in the Ukraine - Russia War’, Jurnal Suara Hukum, vol. 6, 2024, p. 178-196.
  • Julie LAMBRECHTS & Henrike RACHERMACHER, ‘Erfgoed in oorlogstijd’, FARO: tijdschrift voor cultureel erfgoed, vol. 18, 2025, p. 6-10.
  • Lynn H. NICOLAS, The Rape of Europe: The Fate of Europe’s Treasures in the Third Reich and the Second World War, New York: Vintage Books, 1994.
  • John Henry MERRYMAN, ‘Two Ways of Thinking About Cultural Property’, The American Journal of International Law, vol. 80, 1986, p. 831-853.
  • Lynn MESKELL, ‘Gridlock: UNESCO, Global Conflict and failed Ambitions’, World Archaeology, vol. 47, 2015, p. 225-238.
  • Silvia PERINI & Emma CUNLIFFE, ‘Towards a Protection of the Syrian Cultural Heritage: A summary of the National and International Responses Volume III’ [pdf], Heritage for Peace, 2015, geraadpleegd op 05/06/2025, beschikbaar op: https://www.heritageforpeace.org/wp-content/uploads/2014/10/Towards- a-protection-of-the-Syrian-cultural-heritage_Vol3.pdf.
  • Nigel POLLARD, ‘Refuges for Movable Cultural Property in Wartime: Lessons for Contemporary Practice from Second World War Italy’, International Journal of Heritage Studies, vol. 26, 2020, 1-17.
  • Lyndel V. PROTT & Roger O’KEEFE, ‘“Cultural Heritage” or “Cultural Property”’? International Journal of Cultural Property, vol.1, 1992, p. 307-320.
  • Amira SADIK ALY, ‘The Vital Role of NGOs in Rescuing and Rebuilding Cultural Treasures in Times of Crisis and War’ in: Mark DUNKLEY, Lisa MOL & Anna TULLIACH (eds.), Heritage at War, Cambridgeshire: The White Horse Press, 2024, p. 171-189.
  • Ricardo SANTIAGO, ‘On Fire, Under Fire: Public Reactions to the Destruction of the Brazilian National Museum’ in: Joanna WOJDON & Dorota WIŚNIEWSKA, Public in Public History, Routhledge: New York, 2022, p. 71-88.
  • Pavlo SHYDLOVSKYI Ian KUIJT, Viacheslav SKOROKHOD, Ivan ZOTSENKO, Vsevolod IVAKIN, William DONARUMA & Sean FIELD, ‘The Tools of War: Conflict and the Destruction of Ukrainian Cultural Heritage’, Antiquity, vol. 97, 2023, p. 1-7.
  • Laura SPINNEY, ‘Ukraine’s Museums keep Watch over Priceless Gold in Bid to halt Russian Looters’, The Guardian, 18/12/2022, geraadpleegd op 12/04/2025, beschikbaar op: https://www.theguardian.com/world/2022/dec/18/ukraine-museums-scythian-….
  • Peter STONE, ‘The Identification and Protection of Cultural Heritage during the Iraq Conflict: A Peculiarly English Tale’, Antiquity, vol. 79, 2005.
  • Peter STONE & Joanne FARCHAKH BAJJALY (eds.), The Destruction of Cultural Heritage in Iraq, Woodbridge: Boydell, 2008.
  • Peter STONE, ‘A Four-Tier Approach to the Protection of Cultural Property in the Event of Armed Conflict’, Antiquity, vol. 87, 2013, p. 166-177.
  • Peter STONE, ‘The Challenge of Protecting Heritage in Times of Armed Conflict’, Museum International, vol. 67, 2015, p 40-45.
  • Peter STONE (ed.), Cultural Heritage, Ethics, and the Military, Cambridge: Cambridge University Press, 2023.
  • National Institute for Museums, ‘Recommendations for Museums When Preparing for Crisis and War’ [pdf], National Institute for Museums, 2024, geraadpleegd op 05/06/2025, beschikbaar op: https://nim.gov.pl/en/recommendations-for-museums-when-preparing-for-cr….
  • Nikolaus THADDÄUS PAUMGARTNER & Raphael ZINGG, ‘The Rise of Safe Havens for Threatened Cultural Heritage’, International Journal of Cultural Property, vol. 25, 2018, 323-346.
  • The Association of Art Museum Directors, ‘Statement of the Association of Art Museum Directors: H.R. 1493’ [pdf], AAMD, 2015, geraadpleegd op 05/06/2025, beschikbaar op: https://culturalpropertynews.org/wp-content/uploads/2017/11/AAMD-Commen…- Cultural-Property.pdf.
  • The International Law Association, ‘Guidelines for the Establishment and Conduct of Safe Havens as Adopted by the International Law Association at its 73rd Conference held in Rio De Janeiro, Brazil, 17-21 August 2008.’, International Journal of Cultural Property, vol. 16, 2009, p. 371-378.
  • Suzie THOMAS & Joanne LEA (eds.), Public Participation in Archaeology, Suffolk: The Boydell Press, 2020.
  • UNESCO, ‘Final Act of the Intergovernmental Conference on the Protection of Cultural Property in the Event of Armed Conflict, The Hague, 1954’ [pdf], UNESCO, 1954, geraadpleegd op 08/04/2025, beschikbaar op: https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000082464.
  • UNESCO, ‘International List of Cultural Property under Enhanced Protection [pdf], UNESCO, z.d., geraadpleegd op 03/05/2025, beschikbaar op: https://www.unesco.org/sites/default/files/medias/fichiers/2024/05/Enha…- 2023_Eng.pdf?hub=415.
  • Madeleine VIVIANI, ‘Une histoire de confiance’ [pdf], Commission Suisse pour l’Unesco, 2007, geraadpleegd op 14/04/2025, beschikbaar op: https://www.phototheca- afghanica.ch/afghanistanmuseum/history/Presentation_MViviani_Bubendorf_070929.pdf.
  • Vlaamse Regering, ‘Vlaams regeerakkoord 2024-2029’ [pdf], z.d., geraadpleegd op 26/05/2025, beschikbaar op: https://publicaties.vlaanderen.be/view-file/69476.
  • Vlaamse Regering, ‘Beleidsnota 2024-2029 Cultuur’ [pdf], 15/11/2024, geraadpleegd op 26/05/2025, beschikbaar op: https://publicaties.vlaanderen.be/view-file/70838.
  • Diána VONNÁK, “‘This Happened to Us for the Second Time’: War-preparedness, Risk, Responsibility, and the Evacuation of Donbas Museums in 2022”, Museum & Society, vol. 21, 2023, p. 4-16.
  • Anne WAGNER & Marie-Sophie DE CLIPPELE, ‘Safeguarding Cultural Heritage in the Digital Era – A Critical Challenge’, International Journal for the Semiotics of Law, vol. 36, 2023, p. 1915–1923.
  • Marcus WILLETT, ‘The Cyber Dimension of the Russia–Ukraine War’, Survival, vol. 64, 2022, p. 7-26.
  • Sharon WILLIAMS, ‘The Polish Art Treasures in Canada, 1940 – 1960’, Canadian Yearbook in International Law, vol. 15, 1977.

  • Lauso ZAGATO, ‘The Notion of “Heritage Community” in the Council of Europe’s Faro Convention. Its Impact on the European Legal Framework’ in: Nicolas ADELL, Regina F. BENDIX, Chiara BORTOLOTTO & Markus TAUSCHEK (eds.), Between Imagined Communities and Communities of Practice, Göttingen: Universitätsverlag Göttingen, 2015, p. 141-168.

     

    Websites

  • Jonathan BERNAERTS, ‘Hoe zou het nog zijn met de ruim 100 schuilkelders die Antwerpen in de Koude Oorlog bouwde?’, De Morgen, online, 18/03/2022, geraadpleegd op 26/05/2025, beschikbaar op: https://www.demorgen.be/nieuws/hoe-zou-het-nog-zijn-met-de-ruim-100-sch…- in-de-koude-oorlog-bouwde~bcd8266c/.
  • Blue Shield Belgium, ‘Eerste hulp’, Blue Shield Belgium, online, z.d., geraadpleegd op 05/06/2025, beschikbaar op: https://blueshieldbelgium.be/nl/eerste-hulp/.
  • Blue Shield International, ‘Safe Havens, Refuges and Evacuation’, Blue Shield International, online, 09/06/2022, geraadpleegd op 13/04/2025, beschikbaar op: https://theblueshield.org/download/safe- havens-refuges-and-evacuation/.
  • British Council, ‘A Nation Stays Alive when its Culture Stays Alive', British Council, online, 2025, geraadpleegd op 01/06/2025, beschikbaar op: https://www.britishcouncil.org/research-insight/cultural- protection.
  • Luana DIFFICILE, ‘BIG CITY. Zijn er in Brussel nog atoomschuilkelders uit de Koude Oorlog?’, BRUZZ, online, 22/11/2021, geraadpleegd op 05/06/2025, beschikbaar op: https://www.bruzz.be/samenleving/jouw- vraag-zijn-er-brussel-nog-atoomschuilkelders-uit-de-koude-oorlog-2021-11-22.
  • KMSKA, ‘De kunst van het verzamelen’, KMSKA, online, 2021, geraadpleegd op 13/04/2025, beschikbaarop: https://kmska.be/nl/over-kmska/geschiedenis#oorlog-en-renovatie.
  • Julie LAMBRECHTS,‘Culturele Goederen in Gewapend Conflict: 70 jaar Haags Verdrag’, FARO, online, 14/05/2024, geraadpleegd op 26/05/2025, beschikbaar op: https://faro.be/blogs/julie- lambrechts/culturele-goederen-gewapend-conflict-70-jaar-haags- verdrag#:~:text=Belgi%C3%AB%20ratificeerde%20het%20Haags%20Verdrag,van%20culturele%20eigendo mmen%20in%20conflicten.
  • Wouter LAMMENS, ‘Hoofdstuk 3: Noodreactie en herstel’, FARO, online, z.d., geraadpleegd op 05/06/2025, beschikbaar op: https://faro.be/kennis/calamiteitenplan/3-noodreactie-en-herstel.
  • Sarah LAMOTE, ‘Cyberaanval dwingt Antwerpen tot extra investering van 84 miljoen euro’, De Tijd, online, 15/07/2023, geraadpleegd op 06/05/2025, beschikbaar op: https://www.tijd.be/politiek- economie/belgie/vlaanderen/cyberaanval-dwingt-antwerpen-tot-extra-investering-van-84-miljoen- euro/10474868.html.
  • Stad Antwerpen, ‘Bunkers gevonden bij graafwerken Vrijdagmarkt’, Stad Antwerpen, online, 21/11/2024, geraadpleegd op 26/05/2025, beschikbaar op: https://pers.antwerpen.be/bunkers-gevonden-bij- graafwerken-vrijdagmarkt.
  • The Association of Art Museum Directors, ‘AAMD Protocols for Safe Havens for Works of Cultural Significance from Countries in Crisis’, The Association of Art Museum Directors, online, 2015, geraadpleegd op 13/04/2025, beschikbaar op: https://aamd.org/document/aamd-protocols-for-safe-havens-for-works- of-cultural-significance-from-countries-in-crisis.
  • Тустань, ‘Justice. Preservation. Restoration. Heritage monitoring UA’ [video], Тустань, 07/05/2023, geraadpleegd op 05/06/2025, beschikbaar op: https://www.youtube.com/watch?v=KepR-nUzt2E.
  • UNESCO, ‘Constitution of the United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization’, UNESCO, online, 24/07/2024, geraadpleegd op: 03/05/2025, beschikbaar op: https://www.unesco.org/en/legal- affairs/constitution?hub=171411.
  • UNESCO, ‘Damaged Cultural Sites in Ukraine verified by UNESCO’, UNESCO, online, 28/02/2025, geraadpleegd op 11/04/2025, beschikbaar op: https://www.unesco.org/en/articles/damaged-cultural- sites-ukraine-verified-unesco.
  • Universiteit Antwerpen, ‘Masterclass: ‘Protecting Heritage in Times of Conflict’ by Prof. Peter Stone’ [video], UAntwerpen, 19/03/2025, geraadpleegd op 05/06/2025, beschikbaar op: https://www.youtube.com/watch?v=DDrYSh_xH7Y.
  • United Nations Security Council, ‘S/RES/2347 (2017)’, online, 24/03/2017, geraadpleegd op 05/06/2025, beschikbaar op: https://main.un.org/securitycouncil/en/s/res/2347-%282017%29.

  • Jürgen VANHOUTTE, ‘Nieuw duurzaam depot in Nederland gerealiseerd: het Kolleksjesintrum Fryslân’, online, FARO, 12/05/2014, geraadpleegd op 30/05/2025, beschikbaar op: https://faro.be/blogs/juergen- vanhoutte/nieuw-duurzaam-depot-in-nederland-gerealiseerd-het-kolleksjesintrum-fryslan.

     

Persoonlijke communicatie

  • Vanessa BOSSCHLOOS, persoonlijke communicatie: e-mail & gesprek in persoon, Blue Shield Belgium, 13/05/2025.
  • Steven DEWULF, persoonlijke communicatie: e-mail, Koninklijke Militaire Academie van België, 01/04/2025.
  • Estelle DE BRUYN & Laure MARIQUE, persoonlijke communicatie: online gesprek, KIK-IRPA: Cel Duurzaamheid, 03/06/2025.
  • Piet GELEYNS, persoonlijke communicatie: online gesprek, Agentschap Onroerend Erfgoed, 07/04/2025.
  • Femke GHERARDTS, persoonlijke communicatie: e-mail, Museum Aan de Stroom, 03/04/2025.
  • Iris KOCKELBERG, persoonlijke communicatie: online gesprek, Museum Plantin Moretus, 07/04/2025.
  • Hannelore MAGNUS & Katrijn VAN KERCHOVE, persoonlijke communicatie: online gesprek, Departement Cultuur, Jeugd en Media, 28/04/2025.

  • Marie Juliette MARINUS & Roeland VERHAERT, persoonlijke communicatie: gesprek in persoon, FelixArchief, 27/05/2025.

     

    Forum

  • UNESCO, National Priority Lists, Special and Enhanced Protection, and Digital Mapping [forum], UNESCO Civil – Military Alliance Forum for the Protection of Cultural Property, Parijs: UNESCO hoofdkwartier, 16/05/2025, https://www.unesco.org/en/articles/unesco-civil-military-alliance-forum…- property?hub=180149.

 

Figurenlijst

Download scriptie (1.7 MB)
Universiteit of Hogeschool
Universiteit Antwerpen
Thesis jaar
2025
Promotor(en)
Suzie Thomas, Julie De Groot, Katelijne Nolet
Thema('s)
Geschiedenis,
Archeologie en kunstwetenschappen,
Politieke en sociale wetenschappen
Kernwoorden
gewapend conflict,
België,
bescherming,
erfgoed,
Defensie,
Den Haag,
protocollen