Onder de grond ligt de toekomst: Kan architectuur mens en plek helen?
ILLY KLERCKX – INZENDING VLAAMSE SCRIPTIEPRIJS
MACHINE À GUÉRIR
Masterscriptie Architectuur aan de Faculteit Architectuur en Kunst UHasselt.
In tijden waarin architectuur vooral wordt beoordeeld via EPC-scores, de juiste toepassing van dubbel glas en renovatiepremies, lijkt de essentie van architectuur vergeten: de kracht om te verbinden, te helen en betekenis te geven aan een plek. Waar is de aandacht voor goede architectuur in connectie met de omgeving gebleven? Mijn scriptie werpt daar opnieuw licht op. In drie delen neem ik de lezer mee in een zoektocht naar helende architectuur voor een verzakt landschap in herstel. Een Machine à Guerir, of een helende machine, en dit voor het jonge Genk. Onderzoeksvragen die behandeld worden in mijn scriptie zijn:
“Hoe kan een plek een identiteit creëren, als de herinneringen eraan verloren geraken?”
“Hoe kan een gebouw functioneren als onderdeel van een landschap in transitie, in plaats daar los van te staan? En hoe kan zorgarchitectuur daar dan aan gekoppeld worden?”
“Hoe ontwerp ik gezonde architectuur, die het beste in de mens naar boven haalt,
zonder me enkel te moeten focussen op de bouwregels?”
Onder het zichtbare oppervlak van Genk, Limburg, schuilt een vergeten ondergrondse wereld. Een labyrint van mijngangen, ooit levendig en luidruchtig, ligt nu verzonken in stilte. Wat als die dieptes, ooit bron van industrie en vervuiling, nu net de kiem vormen voor heling van de stad én haar bewoners? Hoe kunnen we dat ondergrondse landschap lezen, begrijpen en inzetten?
Genk als collage-stad
Mijn scriptie vertrekt vanuit die vraag. Ik bekijk hierin Genk op twee manieren: een collage van identiteiten en een prominente zorgstad: van kunstenaarsdorp tot mijnstad, van utopie tot industrie. Genk hertekende zichzelf door de jaren heen in een haastige zoektocht naar houvast, met een tabula rasa aan landschappen en geschiedenis als gevolg. Vandaag is Genk versnipperd, ondergronds én bovengronds uit elkaar gevallen. Maar net in die versnippering schuilt potentie voor landschap en architectuur. In de collage-methode ligt de kracht van het ontwerp: fragmenten worden niet weggepoetst, maar opnieuw geordend. Mijn ontwerp, een sanatorium in een opnieuw vormgegeven landschap, brengt de sneden en littekens in beeld en biedt letterlijk ruimte voor herstel.
De ondergrond als geheugen
In het eerste luik van mijn onderzoek reconstrueerde ik samen met een aantal medestudenten het ondergrondse mijngangenstelsel van Genk, iets wat nooit eerder werd gedaan in België. Na de sluiting van de mijnen geraakten plannen verloren en herinneringen vervaagd. Toch slaagden we erin om via oude documenten, kaarten en gesprekken met experten zoals Jan Kohlbacher van Stichting Erfoed Eisden een gedetailleerd beeld te schetsen van de mijngangen tot 1.040 meter diep.
Deze gangen verbinden de drie historische mijnsites Zwartberg, Waterschei en Winterslag, als verborgen aders onder het landschap. Onder de grond kenden de mijngangen immers geen grenzen. We stelden vast dat deze onzichtbare infrastructuur, wanneer doordacht ingezet, de begrensde groene zones van Genk opnieuw zou kunnen verbinden.
Verzakkingen als potentie
Het masterplan dat we creëerden via het verbindende groen, stelt een hypothetisch, toekomstig Genk voor waarin we de mijngangen, die nog intact zijn omdat ze volgelopen zijn met water, draineren en laten verzakken. In plaats van dit risico te vrezen, besloten we het te gebruiken als ontwerptool. Door gecontroleerde inklinking ontstaan er natuurlijke depressies in het landschap. We creëerden zones waarin water kan worden opgevangen, verloren flora opnieuw wortel kan schieten, en menselijke activiteit zich op een rustiger ritme kan nestelen. Het is een letterlijke en mentale verzakkingskaart.
Het masterplan stelt voor om deze verzakkingen te omarmen: als nieuwe verbindingslijnen, als zachte overgangen tussen verleden en toekomst. Zo ontstaat een landschap dat spreekt, dat zich toont in sneden en lagen. Een landschap dat ruimte biedt aan zorg, rust en betekenisvolle architectuur.
Helende architectuur
Het tweede luik van mijn scriptie onderzoekt hoe architectuur actief kan bijdragen aan het mentaal welzijn van de mens. Aan een verzakkend landschap van herstel wilde ik een architectuur van herstel koppelen. Zorg voor het landschap, zorg voor de mens en zorg als integraal ontwerpprincipe. Healing architecture, of helende architectuur, is een stroming die de invloed van licht, materiaal, ruimte en uitzicht op de gemoedstoestand van mensen benadrukt. Het is een principe dat mij, als architectuurstudent, altijd gefascineerd heeft. Maar helaas ook een principe dat te weinig toegepast wordt in de architectuur van vandaag. Ik destilleerde hierbij de essentie en balde het in een leidraad: ‘Ten Tactics of Healing Architecture’, een toolbox voor het creëren van gezonde en eerlijke architectuur.
Het sanatorium dat ik ontwerp integreert deze tactieken in een nieuw soort zorglandschap. Hier geen klinische gangen of copy-paste-architectuur, maar open paviljoenen in een landschap dat ademt. Natuurlijke ventilatie, zicht op het groen, tactiele materialen en zachte overgangen tussen binnen en buiten. Een zorgarchitectuur, anders dan de ziekenhuisfabrieken die vandaag de dag te vinden zijn in Genk. Het sanatorium is niet enkel een plek voor fysieke zorg, maar ook voor mentale rust. Een plek waar mensen met burn-out, depressie of verlies kunnen vertragen. Een plek, waar architectuur en natuur gericht samenwerken aan genezing.
Een Machine à Guérir
De titel van mijn scriptie is niet toevallig gekozen: ‘Machine à Guérir’, of vertaald: ‘een helende machine’. Een gebouw dat altijd in beweging is. Het project is een tastbaar voorstel om architectuur te laten bijdragen aan de zorg voor mens en landschap. Het toont hoe steden in transitie, zoals Genk, niet enkel nieuwe gebouwen, maar nieuwe relaties nodig hebben. Het toont hoe steden in België wat minder bang mogen zijn voor 'traagheid' en 'schoonheid' in architectuur. In tijden van versnippering hebben we meer dan ooit nood aan verbinding. Aan plekken die niet enkel functioneren, maar betekenis geven. Architectuur die niet enkel bouwt, maar heelt.
- ILLY KLERCKX
Bron beelden: eigen beelden, Illy Klerckx.
Bibliografie
DEEL 1
ABEL Pumps. (2021). Diaphragm pumps. Geraadpleegd op https://www.abelpumps.com
Adibi, A. (2021). Collage: A Process in Architectural Design. Springer Nature Switzerland. Verkregen via
de persoonlijke collectie van Saidja Heynickx.
Aerts, J., De Paep, M. Vandenbossche, A., De Bruyn, J. (2015). Genk, Rasterstad. Public Space, Mechelen.
Verkregen via de Provinciale Bibliotheek van Limburg, Hasselt.
Andrews, N. (2015). The Architectural Gesture. Anyone Corporation. Verkregen via de persoonlijke
collectie van Saidja Heynickx.
Akatz. (2021). ‘I Knew We Were in Trouble.’ What It’s Like to Live Through Cape Town’s Massive Water
Crisis. TIME. Geraadpleegd op https://time.com/cape-town-south-africa-water-crisis/
Bijdragers H2O Waternetwerk. (z.d.). In Vlaanderen stroomt 2,3% van het rioolwater ongezuiverd in
waterlopen. H2O/Waternetwerk. Geraadpleegd op https://www.h2owaternetwerk.nl/h2o-actueel/in-
vlaanderen-stroomt-2-3-procent-van-het-rioolwater-ongezuiverd-in-waterlopen
Bijdragers Analyse Zwartberg Infrastructuur. (2024). Presentatie Zwartberg Infrastructuur: een ondergronds
netwerk. Presentatie gegeven op de Faculteit Architectuur UHasselt op 24 oktober 2024.
Biesheuvel et al. (2016). Lange termijn effecten na het sluiten van de steenkoolmijnen in Limburg.
Ministerie van Economische Zaken en Klimaat. Geraadpleegd op https://www.kragten.nl/publish/771/
Lange%20termijn%20effecten%20sluiting%20steenkoolmijnen%20in%20Limburg_def.pdf
Braaksma, J. (2024). Toelichting verzakkingen, grondtaluds en freatische lagen in Genk. Bespreking
gehouden tussen Team Tactics en Jorryt Braaksma op 14 november 2024.
Brett, J. Baker, , Jillian, F. Banfield, (2003). Microbial communities in acid mine drainage. FEMS
Microbiology Ecology, Volume 44, Issue 2, May 2003, Pages 139–152, Geraadpleegd op https://doi.
org/10.1016/S0168-6496(03)00028-X
Europese Commissie. (z.d.). Environment België. Geraadpleegd op https://environment.ec.europa.
eu/topics/water/water-wise-eu/belgium_nl#:~:text=Belgi%C3%AB%20is%20trouwens%20het%20
enige,niet%20in%20de%20grond%20dringen.
Ecopedia. (z.d.). Hydrogeologie. Geraadpleegd op https://www.ecopedia.be/ecohydrologie/
hydrogeologie
Databank Ondergrond Vlaanderen. (z.d.). Grondwaterstand Genk afgelopen 30 jaar. Geraadpleegd op
https://www.dov.vlaanderen.be/portaal/?module=freatischgrondwaterverken…
Deriu, D. (2007). Montage and modern architecture: Giedion’s implicit manifesto [Article].
Taylor & Francis. Geraadpleegd op 30 oktober 2024, van https://www.tandfonline.com/doi/
abs/10.1080/13264820701553096
Dienst Klimaatverandering. (z.d.). Waterbeheer. Klimaat | Climat. Geraadpleegd op https://klimaat.be/
klimaatverandering/gevolgen/waterbeheer
Dodds, G. (z.d.). Drawing as the Ground/Drawing on the Ground [Paper]. Academia. Geraadpleegd op
8 oktober 2024, van https://www.academia.edu/29620788/DRAWING_AS_THE_GROUND_DRAWING_
ON_THE_GROUND_Graphic_Traditions_of_Architectural_Production
Dusar, M. (2024). Presentatie ondergrond Genk, specificatie mijngebieden. Presentatie gegeven door
Michiel Dusar, op 28 november 2024.
Fotograaf onbekend. (1911 ) Genk - Hôtel des Artistes – Foto te koop op Delcampe. (n.d.-b). Delcampe.
Geraadpleegd op https://www.delcampe.net/nl/verzamelingen/postkaarten/belgie-genk/genk-…-
des-artistes-1911-verso-zien-244880043.html?refresh=bids#tab-bids
Fotograaf onbekend. (1936), Foto van de barakken achter de school van Zwartberg. Verkregen via Jan
Kohlbacher. F
otograaf onbekend. (1978), Foto van de tweede terril van Zwartberg. Verkregen via Jan Kohlbacher.
Fotograaf onbekend (Eind jaren ‘30). Rondom het Boseind: Eisden. Verkregen via https://ramakersonline.
be/eisden/
Gorissen, A. (2017). The collage: pushing architectural representation beyond convention, 1900-1978
[Scriptie, UGent].Universiteitsbibliotheek Gent. Geraadpleegd op 31 oktober 2024, van https://lib.
ugent.be/nl/catalog/rug01:002367156?faculty=VL-EB-TW-DI&i=8&lang=rus-ger-bul-tur-eng-nor-mac-
hrv-fre&sticky=type&type=master
Huub Ramakers, (2022). Quote uit Ooit aan de Maas. Geraadpleegd op https://ooitaandemaas.be/
gebouw/het-huis-langs-het-kanaal-in-eisden-dorp/
Inter Press Service. (z.d.).Overvolle dammen en geen druppel water uit de kraan: wat is er aan de hand
in Zuid-Afrika?. Geraadpleegd op https://www.ipsnews.be/artikel/overvolle-dammen-en-geen-druppel-
water-uit-de-kraan-wat-er-aan-de-hand-zuid-afrika
Jin, Y., Zhou, Q., Wang, X., Zhang, H., Yang, G., Lei, T., Mei, S., Yang, H., Liu, L., Yang, H., Lv, J., & Jiang,
Y. (2022). Heavy Metals in the Mainstream Water of the Yangtze River Downstream: Distribution, Sources
and Health Risk Assessment. International Journal Of Environmental Research And Public Health, 19(10),
6204. Geraadpleegd op https://doi.org/10.3390/ijerph19106204
Kmlo, & Kmlo. (2019). Watertekort? In dit dorp worden miljoenen liters grondwater in kanaal gepompt.
De Standaard. Geraadpleegd op https://www.standaard.be/cnt/dmf20190426_04353181?
Kohlbacher, J. (2024). Getuigenis over de mijntijd en Stichting Erfgoed Eisden door Jan Kohlbacher.
Informele bespreking gehouden op 31 oktober 2024.
Koutsoumpos, L. (2024). Drawing of sections and drawing with sections. 9(1). 19-34. Geraadpleegd op
https://doi.org/10.1386/drtp_00126_1
Lamote, A. & SERV. (2020). Achtergrondrapport Waterschaarste en droogte [Report]. Geraadpleegd op
https://www.serv.be/sites/default/files/documenten/SERV_20200715_Waters….
Latour, B. & Yaneva, A. (2008). Give Me a Gun and I Will Make All Buildings Move: An ANT’s View of
Architecture [Paper]. Open Edition Journals. Geraadpleegd op 4 november 2024, van https://journals.
openedition.org/ardeth/991
Mariotti, M. (2022). Het huis langs het kanaal in Eisden-Dorp. Ooit Aan De Maas. Geraadpleegd op
https://ooitaandemaas.be/gebouw/het-huis-langs-het-kanaal-in- eisden-dorp/
Menéndez, J., Ordóñez, A., Álvarez, R., Jorge Loredo, Hunaser Energy, & Dep. Mining Exploitation and
Prospecting, University of Oviedo. (2019). Energy from closed mines: Underground energy storage and
geothermal applications. In Renewable And Sustainable Energy Reviews. Geraadpleegd op https://doi.
org/10.1016/j.rser.2019.04.007
115 116Miller, K. D., Bentley, M. J., Ryan, J. N., Linden, K. G., Larison, C., Kienzle, B. A., Katz, L. E., Wilson, A.
M., Cox, J. T., Kurup, P., Van Allsburg, K. M., McCall, J., Macknick, J. E., Talmadge, M. S., Miara, A.,
Sitterley, K. A., Evans, A., Thirumaran, K., Malhotra, M., Chellam, S. (2021). Mine Water Use, Treatment,
and Reuse in the United States: A Look at Current Industry Practices and Select Case Studies. ACS ES&T
Engineering, 2(3), 391–408. Geraadpleegd op https://doi.org/10.1021/acsestengg.1c00244
Moens, B. (2018). Miljarden tekost voor rioleringen. Geraadpleegd op https://www.tijd.be/politiek-
economie/belgie/vlaanderen/miljarden-tekort-voor-rioleringen/10065305.html
Oglesby, R. (2019, 30 september). How do piston diaphragm pumps work? Universal Pumping | High
Pressure Pumps. Geraadpleegd op https://www.universalpumping.com/how-do-piston-diaphragm-
pumps-work/
Pérez-Gómez, A., & Pelletier, L. (1992). Architectural Representation beyond Perspectivism. The MIT
Press on behalf of Perspecta. https://doi.org/10.1080/10643389.2019.1629798
Politecnico di Milano (2022) Montage and Architecture: based on Sergei Eisenstein’s 5 Montage
Techniques. Politecnico di Milano, School of Architecture and Urban Planning. Geraadpleegd op https://
Research progress, problems and prospects of mine water treatment technology and resource
utilization in China. (2019). In Critical Reviews in Environmental Science And Technology [Journal-article].
Geraadpleegd op https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/10643389.2019.1629798
Reulens, K. (2020). Genck, Station des Artistes. MER Borgerhoff & Lamberigts. Verkregen via de Provinciale
Bibliotheek van Limburg, Hasselt.
Rose, S. (2023, 5 juli). What are the best pumps for the mining industry? Atlantic Pumps. Geraadpleegd op
https://atlanticpumps.co.uk/blogs/news/best-pumps-for-the-mining-indust…
pumps%20are%20widely%20used,dewatering%20purposes%20and%20slurry%20transfer
Stichting Erfgoed Eisden. (1987), Scan van een verzakkingskaart uit het archief van Jan Kohlbacher.
Verkregen via Jan Kohlbacher.
Stichting Erfgoed Eisden. (1967), Foto van Eisden-Dorp uit het archief van Jan Kohlbacher. Verkregen via
Jan Kohlbacher.
Stichting Erfgoed Eisden. (2019), Foto’s van Huis Albrechts uit het archief van Jan Kohlbacher. Verkregen
via Jan Kohlbacher.
Stichting Erfgoed Eisden. (1958), Foto’s van huizen van de kerkhofstraat langs de Zuid-Willemsvaart, uit
het archief van Jan Kohlbacher. Verkregen via Jan Kohlbacher.
Stichting Erfgoed Eisden. (z.d.), Foto’s van de verzakking van Huis Albrechts in chronologische volgorde,
uit het archief van Jan Kohlbacher. Verkregen via Jan Kohlbacher.
Stierli, M. (2018). Montage and the Metropolis. Yale University Press. Verkregen via de persoonlijke
collectie van Saidja Heynickx.
Tom. (2021, 4 februari). Wat is water. Hidrodoe. Geraadpleegd op https://www.hidrodoe.be/over-water/
wat-water
The Engineering Mindset. (2020). Centrifugal Pump Basics - How centrifugal pumps work working
principle hvacr [Video]. YouTube. Geraadpleegd op https://www.youtube.com/watch?v=XpcCUtYzwy0
U.S. Geological Survey. (2018). Aquifers and Groundwater. Geraadpleegd op https://www.usgs.gov/
special-topics/water-science-school/science/aquifers-and-groundwater
Unie van Waterschappen. (2024). Internationale kennis - Unie van Waterschappen. Geraadpleegd op
https://unievanwaterschappen.nl/themas/internationale-kennis/
United Nations. (2022). GROUNDWATER Making the invisible visible: The United Nations World Water
Development Report 2022 [Report]. United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization.
Geraadpleegd op https://www.unesco-vlaanderen.be/unesco-in-de-kijker/publicaties/grondw…-
onzichtbare-zichtbaar-maken
United Nations & United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization. (2021). The United
Nations World Water Development Report 2021: Valuing Water. United Nations Educational, Scientific
and Cultural Organization. Geraadpleegd op https://www.unesco-vlaanderen.be/unesco-in-de-kijker/
publicaties/de-waarde-van-water-wordt-onderschat-en-dat-blijft-niet-zonder-gevolgen
U.S. Environmental Protection Agency, Office of Superfund Remediation and Technology Innovation,
& BSDI. (2014). REFERENCE GUIDE to Treatment Technologies for Mining-Influenced Water
membraantechnologie. Geraadpleegd op https://www.lenntech.nl/membraantechnologie.htm
Vlaamse grondwaterproblematiek (z.d.). | Landbouw en Zeevisserij. Geraadpleegd op https://
lv.vlaanderen.be/voorlichting-info/publicaties/praktijkgidsen/water/duurzaam-watergebruik-algemeen/
belang-van-2
Vlaamse Overheid. (z.d.). Een duurzame toekomst voor de mijnstreek. Geraadpleegd op https://www.
vlaanderen.be/ik-doorgrond-vlaanderen/een-duurzame-toekomst-voor- de-mijnstreek?
Vlaamse grondwaterproblematiek. (z.d.). Landbouw en Zeevisserij. Geraadpleegd op https://
lv.vlaanderen.be/voorlichting-info/publicaties/praktijkgidsen/water/duurzaam-watergebruik-algemeen/
belang-van-2
Vlaamse Overheid. (z.d.). Een duurzame toekomst voor de mijnstreek. Geraadpleegd op https://www.
vlaanderen.be/ik-doorgrond-vlaanderen/een-duurzame-toekomst-voor- de-mijnstreek?
Vesely, D. (1985). Architecture and the conflict of representation. Architectural Association School of
Architecture.
Verhoeven, R., Willems, E., Harcouët-Menou, V., De Boever, E., Hiddes, L., Veld, P. O., & Demollin, E.
(2014). Minewater 2.0 Project in Heerlen the Netherlands: Transformation of a Geothermal Mine Water
Pilot Project into a Full Scale Hybrid Sustainable Energy Infrastructure for Heating and Cooling. Energy
Procedia, 46, 58–67. https://doi.org/10.1016/j.egypro.2014.01.158
Vesely, D. (1985). Architecture and the conflict of representation. Architectural Association School of
Architecture. Verkregen via de persoonlijke collectie van Saidja Heynickx.
VRT NWS. (2023). Geen kanaalwater meer in Vrietselbeek in Maasmechelen en Dilsen-Stokkem. vrtnws.
be. Geraadpleegd op https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2023/04/27/vrietselbeek/?
Zhang, R., & Chugh, Y. P. (2023). Sustainable Development of Underground Coal Resources in Shallow
Groundwater Areas for Environment and Socio-Economic Considerations: A Case Study of Zhangji
Coal Mine in China. International Journal Of Environmental Research And Public Health, 20(6), 5213.
Geraadpleegd op https://doi.org/10.3390/ijerph20065213
DEEL 2
1. Quote Paimio Sanatorium
Heikinheimo, M. (2016).Architecture and Technology: Alvar Aalto’s Paimio Sanatorium. Aalto University publication series. School of Arts, Design and
Architecture Helsinki. Unigrafia. Verkregen via https://core.ac.uk/reader/80718460
2. Wat is een landschap?
Braae, E., Heesche, J., Jorgensen, G. (2022). Landscape-Based Transformation of Young Industrial Landscapes. Kobenhavns Universitet. Verkregen via
https://researchprofiles.ku.dk/en/publications/landscape-based-transfor…
Braae, E., Stilling, S. (2023). Relational heritage: ‘relational character’ in national cultural heritage characterisation tools. Kobenhavns Universitet.
Verkregen via https://researchprofiles.ku.dk/en/publications/relationel-kulturarv-rel…
Wu, J. (2008). Landscape Ecology. ScienceDirect. Verkregen via https://www.sciencedirect.com/topics/earth-and-planetary-sciences/lands…-
ecology
3. Schilderij heidelandschap
Maartje Elants. (z.d.). Schilderijen - Emile van Dorenmuseum. Verkregen via https://www.maartje-elants.nl/schilderijen-emilevandorenmuseum
4. Station des Artistes Genk
Reulens, K. (2020). Genck, Station des Artistes. MER Borgerhoff & Lamberigts. Verkregen via de Provinciale Bibliotheek van Limburg, Hasselt.
5. Paludicultuur
De Stroomversnellers. (2023). Lunchlezing: alles over de teeltmethode paludicultuur. Verkregen via https://destroomversnellers.nl/activiteit/
lunchlezing-alles-over-teeltmethoden/
6. Bouwen met Rode Mijnsteen
Cement, Kennisplatform over Betonconstructies. (2020). Positief toekomstbeeld dankzij nieuwe recyclingmethoden beton - Tabel 1 maximale vervangingsper-
centages van de grove granulaten in stortbeton. Cement Online. Verkregen via https://www.cementonline.nl/article/15592/MDdiZTM5MTU4YjJjZD-
c2NGFjYTliZWMwMjdhMWMyZTE=
Figeys, W. (2024). Hoorcollege 5, hoofdstuk 7: Praktische ligging van de wapening. Draagstructuur Beton. UHasselt Faculteit Architectuur en Kunst.
Verkregen via Powerpoint.
Vandersanden. (2025). Pirrouet®: CO2-negatieve gevelstenen. Verkregen via https://www.vandersanden.com/nl-be/pirrouet
977. Lovell Health House
house/
Neutra Contributors. (z.d.). Project: Philip M. and Lea Lovell House (Health House). Verkregen via https://neutra.org/project/philip-m-and-lea-lovell-
8. PC Caritas
Divisare. (2017). PC Caritas Melle, Belgium. Verkregen via https://divisare.com/projects/371160-de-vylder-vinck-taillieu-jo-tailli…-
inge-vinck-filip-dujardin-pc-caritas
9. Porcheresse
Label Architecture. (2020). Porcheresse. Verkregen via https://www.labelarchitecture.be/project/porcheresse-2/
10. Healing Architecture
the-age-of-covid-19.html
Colomina, B. (2022). The bed in the age of Covid-19. Pavillon Arsenal. Verkregen via https://www.pavillon-arsenal.com/en/signe/12522-the-bed-in-
Nickl-Weller, C., Nickl, H. (2013). Healing Architecture. Braun. Verkregen via de Provinciale Bibliotheek van Limburg, Hasselt.
11. Ruimte voor contemplatie
Auteur onbekend. (2019). De basisset van cijfergegevens in het kader van De Genks. Kenniscentrum Vlaamse Steden. Verkregen via https://www.
kenniscentrumvlaamsesteden.be/samenwerken/participatie/interessante%20participatietrajecten/degenks/Documents/DG05%20-%20De%20
basisset%20van%20cijfergegevens.pdf
Center for Architecture. (z.d.). The Global Phenomenon of Multifaith Worship Spaces. Center for Architecture. Verkregen via https://www.
centerforarchitecture.org/digital-exhibitions/article/the-global-phenomenon-of-multifaith-worship-spaces/case-studies/
Divisare. (2015). Viar Estudio - Mosque in Reykjavik. Divisare. Verkregen via https://divisare.com/projects/303002-viar-estudio-mosque-in-
reykjavik
Ferreira, D. (2024). Interfaith Spaces: Architectural Responses to Religious Diversity. ArchDaily. Verkregen via https://www.archdaily.com/1019961/
interfaith-spaces-architectural-responses-to-religious-diversity
Krinke, R., Beardsley, J., Hermann, H., Neckar, L., Singer, M., Treib, M. (2017). Contemporary Landscapes of Contemplation. Routledge. Verkregen
via https://play.google.com/books/reader?id=bgOTAgAAQBAJ&pg=GBS.PR2&hl=nl
98Peacock, A. (2022). Six student architecture designs for religious buildings. Dezeen. Verkregen via https://www.dezeen.com/2022/12/16/student-
archiitecture-religious-buildings-roundup-dezeen-schoolshows/
Piersanti, E., D’ercoli, A. (2017). Terra e Cielo. Divisare. Verkregen via https://divisare.com/projects/345777-emanuele-piersanti-andrea-d-ercoli-
terra-e-cielo
UHasselt. (2021). Fragments a cross section of work and actions by students and staff of the faculty of architecture and arts hasselt university belgium. UHasselt
Faculteit Architectuur en Kunst. Verkregen via https://www.uhasselt.be/media/2ymfsz4s/fragments_2021_aia_web.pdf
12. Survival Through Design
Neutra, R. (1954). Survival Through Design. Atara Press, Los Angeles. Verkregen via de Provinciale Bibliotheek van Limburg, Hasselt.
13. Venice Hospital
Fabrizi, M. (2014). The Building is the City: Le Corbusier’s Unbuilt Hospital in Venice. SOCKS-Studio. Verkregen via https://socks-studio.
com/2014/05/18/the-building-is-the-city-le-corbusiers-unbuilt-hospital-in-venice/
Fiederer, L. (z.d.). AD Classics: Venice Hospital / Le Corbusier. ArchDaily. Verkregen via https://www.archdaily.com/789025/ad-classics-venice-
hospital-proposal-le-corbusier
Sarkis, H. (2001). Case: Le Corbusier’s Venice Hospital. Prestel Verlag. Eigen collectie.
14. Art Biotop Water Garden
Baldwin, E. (2019). Art Biotop Water Garden Recognized with Inaugural Obel Award. ArchDaily. Verkregen via https://www.archdaily.com/927003/
art-biotop-water-garden-recognized-with-inaugural-obel-award
Divisare. (2019). Junya.ishigami + associates - ART BIOTOP WATER GARDEN. Divisare. Verkregen via https://divisare.com/projects/415578-junya-
ishigami-associates-art-biotop-water-garden
Mundula, S., Santus, K., Sapone, S. (2024). TERRARIUM. EARTH DESIGN: ECOLOGY, ARCHITECTURE AND LANDSCAPE. Mimesis Edizioni.
Milaan, Italië. Verkregen via https://re.public.polimi.it/bitstream/11311/1273406/1/Terrarium_Setti.p…
9915. Steinhof - Psychiatrisch Ziekenhuis van het Otto Wagner-Spital
Pestalozzi, M. (2021). Klima- und denkmalgerechte Sanierung für das Otto-Wagner-Spital? Austria-Architects. Verkregen via https://www.austria-
architects.com/de/architecture-news/meldungen/klima-und-denkmalgerechte-sanierung-fur-das-otto-wagner-spital
Walker, K. (2017). Modernism, Heal Thyself. Public Books. Verkregen via https://www.publicbooks.org/modernism-heal-thyself/
16. Genk zorgstad en ‘Onzichtbare Zorg’
Aerts, J., De Paep, M. Vandenbossche, A., De Bruyn, J. (2015). Genk, Rasterstad. Public Space, Mechelen.
Verkregen via de Provinciale Bibliotheek van Limburg, Hasselt.
De Bruyn, J., Van Genechten, H., De Vleeschouwer, S., Cousaert,C., Feys, S. (2024). Pilootprojecten Onzichtbare Zorg. Vijf wegen naar innovatie —
2012-2024. Een uitgave van de Vlaamse Bouwmeester. Artoos, Kampenhout. Verkregen via https://www.vlaamsbouwmeester.be/sites/default/
files/2024-10/2024_resultaten_Pilootprojecten_Zorg_web.pdf
Reynders, H., Hoebers, R. (2023). De Stad Limburg: Pleidooi voor meer stedelijkheid en samenwerking. Rede van de gouveneur. Beleidsverklaringen
Limburg. Verkregen via https://retail.limburg.be/webfiles/limburg/product/redegouverneur2013.p…)
17. Paimio Sanatorium
Divisare. (2018). Paimio Sanatorium. Verkregen via https://divisare.com/projects/386217-alvar-aalto-fabrice-fouillet-paimi…
Malmberg, J. (z.d.) Paimio Sanatorium. Docomomo. Verkregen via https://en.docomomo.fi/projects/paimio-sanatorium/
Shaw, M. (2024). What is the future of Aalto’s landmark Paimio Sanatorium? The Architect’s Newspaper. Verkregen via https://www.archpaper.
com/2024/03/what-future-aalto-landmark-paimio-sanatorium/
Sirel, A. (2021). What We Learned From the Paimio Sanatorium as a Spatial Reflection of Contagious Diseases. Stakeholder Strategies for Reducing the
Impact of Global Health Crises. IGI Global. Verkregen via https://www.igi-global.com/chapter/what-we-learned-from-the-paimio-sana…-
a-spatial-reflection-of-contagious-diseases/282868
18. Davos-Platz Sanatorium
Universität Zürich. (2019). Altitude therapy at the sanatorium for the treatment of tuberculosis. The Main Library’s Blog. Verkregen via https://www.
uzh.ch/blog/hbz/2019/10/28/altitude-therapy-at-the-sanatorium-for-the-treatment-of-tuberculosis/?lang=en
10019. Hermann Brehmer Sanatorium
Warren, P. (2006). The evolution of the sanatorium: the first half-century. National Library of Medicine. Verkregen via https://pubmed.ncbi.nlm.nih.
gov/17214126/
20. Floating Raft Foundation
Gopinath, V. (2020). Balancing Raft or Floating Raft Foundation. Vin Civilworld. Verkregen via https://vincivilworld.com/tag/floating-raft-system
Grimal, A. (2015). Behaviour of common types of foundations in Mexico City subjected to regional subsidence. Research Gate. Verkregen via https://www.
researchgate.net/figure/Behaviour-of-common-types-of-foundations-in-Mexico-City-subjected-to-regional-subsidence_fig1_326274583designing-
for-typologies/a4521-10-examples-of-earthquake-architecture/
21. Anti-seismische architectuur
Auteur onbekend. (z.d.). 10 Examples of earthquake architecture. Rethinking The Future. Verkregen via https://www.re-thinkingthefuture.com/
Carabbio, R., Pieraccini, L., Silvestri, S., Schildkamp, M. (2018). How can Vernacular Construction Techniques Sustain Earthquakes: The Case of
the Bhatar Buildings. Frontiers in Built Environment. Verkregen via https://cris.unibo.it/retrieve/e1dcb331-a034-7715-e053-1705fe0a6cc9/
FRONTIERS%202018%20Bhatar%20fbuil-04-00018.pdf
22. Het cardinaal punt
Auteur onbekend. (2017). Villa Capra Rotonda. Architectuul. Verkregen via https://architectuul.com/architecture/villa-capra-rotonda
Broes, T., Çiçek, A., Colenbrander, B., Dehaene, M., Devisch, O., Devoldere, S., Embrechts, K, Grafe, C., Loeckx, A., Soenen, R., Voet, C. (2014).
Architectuurboek Vlaanderen N°11. Architectuur middenin - Woning dnA. Vlaams Architectuurinstituut. Verkregen via https://www.vai.be/gebouwen/
eensgezinswoning/woning-dn-a-asse
Dawes, M., Ostwald, M., Lee, J. (2021). Examining control, centrality and flexibility in Palladio’s villa plans using space syntax measurements.
ScienceDirect. Verkregen via https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2095263521000091
Van Elsacker, L. (z.d.) De opkomst van de kathedraal. Kerkcultuur. Verkregen via https://kerkcultuur11tm14eeuw.wordpress.com/kunst-wetenschap-
en-techniek/de-opkomst-van-de-kathedraal/
10123. Scheepsvaart
Ahmed, Z. (2023). 10 Buildings In The World Inspired By The Sails Of A Ship. Verkregen via https://www.marineinsight.com/know-more/10-buildings-
in-the-world-inspired-by-the-sails-of-a-ship/
Burkett, K. (z.d.). Shipshape: 7 Buildings Inspired by Seafaring Vessels. Verkregen via https://architizer.com/blog/inspiration/collections/boat-shaped-
buildings/
Vlaams Instituut voor de Zee. (z.d.). Technische tekeningen van schepen: de fysica erachter. Verkregen via https://www.vliz.be/nl
Maker Onbekend. (z.d.). Technische tekeningen van Armas Ferry. Verkregen via https://hhvferry.com/volcandetindaya_dpx.jpg
Zeymarine. (2023). Influence of Vessels in Architecture: Building Inspired by Ships. Verkregen via https://zeymarine.com/influence-of-vessels-in-
architecture-building-inspired-by-ships/
24. De Intelligente Ruïne
Ponjee, J. (2024). CONSTRUCT – de architectuur van de constructie. BULK architecten voor Vlaams Bouwmeester. Verkregen via https://www.
vlaamsbouwmeester.be/sites/default/files/2024-08/021_14_BULK_CONSTRUCT.pdf
Triennale Milano. (2023). Angelo Mangiarotti: When Structures Take Shape. E-flux Architecture. Verkregen via https://www.e-flux.com/
announcements/515319/angelo-mangiarotti-when-structures-take-shape/
DEEL 3: zie bronvermelding deel 2 (zelfde beelden en bronnen).
Algemene bronvermelding: ChatGPT
ChatGPT. (2025). Hulp bij het gericht zoeken naar informatie en het verbeteren van zelfgeschreven teksten. Artificiële intelligentie. Verkregen via https://chatgpt.com/
