Tracks of Youth – Ruimte maken voor iedereen
- EstéeScavone
- RuthUbachs
- DilaraAyvaz
- LoreGijsenberg
- JitteJansen
Tracks of Youth onderzoekt hoe jongeren, en in het bijzonder meisjes, actief kunnen bijdragen aan de vormgeving van hun leefomgeving. Het project pleit voor een relationele en zorgzame ontwerppraktijk, waarin menselijke én niet-menselijke noden samen worden gedacht. Aan de hand van een sportlandschap in Zwartberg laat het zien hoe publieke ruimte speels, veilig en inclusief kan zijn, en hoe jongeren letterlijk en figuurlijk sporen kunnen nalaten in de stad. Zo biedt het onderzoek een model voor rechtvaardige en ecologisch verantwoorde stedelijke ontwerppraktijken.
De stad die nog niet voor iedereen werkt
In Zwartberg, een wijk die leeft op het ritme van jongeren, hangt altijd beweging in de lucht. Tussen oude spoorlijnen, pleinen en schoolstraten zoeken jongeren elke dag naar plekken die écht van hen zijn. Ze skaten onder bruggen, hangen rond op trapjes, maken vergeten hoekjes even tot het centrum van hun wereld. Maar net zo snel als ze die plekken vinden, raken ze ze ook weer kwijt. De stad lijkt hen telkens opnieuw te zeggen: dit is niet voor jullie bedoeld.
Als jonge vrouw en ontwerper herkende ik dat gevoel. Ook ik heb vaak ervaren dat ruimte niet neutraal is, dat sommige lichamen zich er vanzelf thuis voelen, en andere zich eerst moeten verantwoorden. Tegelijkertijd hebben meisjes, jonge vrouwen en niet-mannelijke lichamen net zo goed nood aan fysieke vrijheid, aan ruimte om te bewegen, te spelen en te bestaan zonder oordeel.
Een collectieve zoektocht naar verbondenheid
Het besef dat bepaalde groepen systematisch onzichtbaar blijven in de stad vormde de aanleiding voor Tracks of Youth. Het project ontstond als een collectief ontwerpend onderzoek en vormt een pleidooi voor een relationele, zorgzame ontwerppraktijk. Het verkent hoe menselijke én niet-menselijke noden in samenhang kunnen worden benaderd en levert daarmee een bijdrage aan een ecologisch én ethisch bewustzijn binnen de ruimtelijke disciplines. Centraal staat het idee dat ontwerp niet alleen gaat over objecten of ruimte, maar over relaties: tussen mensen, tussen mensen en hun omgeving, en tussen verschillende actoren in een ecosysteem dat verder reikt dan het menselijke alleen. Binnen dit kader richt mijn onderzoek zich expliciet op een groep die in de ruimtelijke praktijk vaak onderbelicht blijft: jongeren, en in het bijzonder meisjes en jonge vrouwen, als actieve mede-ontwerpers van hun leefomgeving.
Een sportlandschap als uitnodiging
Op basis van deze inzichten vroeg ik me af: wat gebeurt er als we de stad niet langer enkel als gebruikers interpreteren, maar jongeren zelf als mede-ontwerpers van hun omgeving zien? Wat als publieke ruimte niet enkel functioneel hoeft te zijn, maar ook speels, zacht en veilig?
In Zwartberg vond ik de ideale plek om dat te onderzoeken: een wijk met een opvallend jonge bevolking, bruisend van potentieel, maar tegelijk met weinig plekken waar die energie echt ruimte krijgt.
Tijdens mijn onderzoek ontdekte ik dat Zwartberg meer is dan een wijk; het is een spiegel van onze samenleving. Jongeren zoeken er naar identiteit, vriendschap en een gevoel van eigenaarschap. Ze tonen hoe belangrijk het is om gehoord te worden, ook zonder woorden. Op basis van die inzichten groeide Tracks of Youth uit tot een ontwerp voor een nieuw sportlandschap langs het voormalige kolenspoor: een lijn die de wijk letterlijk en figuurlijk verbindt. Een plek waar sport, natuur en ontmoeting elkaar kruisen, en waar jongeren en vrouwen zich gezien en veilig kunnen voelen.
Zichtbaarheid, veiligheid en toe-eigening
Het ontwerp vertrekt vanuit drie motieven: zichtbaarheid, veiligheid en toe-eigening.
Zichtbaarheid betekent dat jongeren, vooral meisjes, letterlijk aanwezig mogen zijn in het straatbeeld zónder zich te moeten aanpassen. Veiligheid gaat verder dan verlichting of camera’s: het is het gevoel dat je ergens mag blijven, mag zijn. Toe-eigening draait om vrijheid, om ruimte die niet vastligt maar zich laat vullen door de creativiteit van haar gebruikers.
Ontwerpen voor de meer-dan-mens
Wat dit project voor mij bijzonder maakt, is dat ik zelf deel uitmaak van de doelgroep waarover ik ontwerp. Daardoor werd het geen afstandelijk onderzoek, maar een gedeeld leerproces. Ik zag hoe jongeren hun identiteit vormgeven in en door de ruimte, en hoe belangrijk het is dat ontwerpers luisteren in plaats van invullen. Ontwerpen voor de meer-dan-mens - waarbij ook niet-menselijke elementen zoals water, natuur en energie een stem krijgen - is voor mij niet enkel ecologisch, maar ook sociaal. Het gaat over samenwerken, delen, en erkennen dat ieder lichaam, elke stem, telt.
De sporen van de jeugd
Ik hoop dat Tracks of Youth energie losmaakt. Dat jongeren - en vooral meisjes - zich aangesproken voelen om de stad letterlijk mee vorm te geven. Dat ontwerpers en beleidsmakers leren kijken voorbij normen en statistieken, naar wat er écht leeft. Want steden worden pas rechtvaardig wanneer iedereen, mens en meer-dan-mens, zich er thuis kan voelen.
Bibliografie
About - MK Gallery. (2024, 30 oktober). MK Gallery. https://mkgallery.org/about/
Addas, A., & Rishbeth, C. (2018). The Transnational Gulf City: Saudi and Migrant
Values of Public Open Spaces in Jeddah. Landscape Research, 43(7), 939–951.
Taylor & Francis, Ltd. https://doi.org/10.1080/01426397.2018.1427709
Aerts, J., De Bruyn, J., De Paep, M. & Vandenbossche, A. (2015). Genk rasterstad.
Public Space.
Aerts, N. Bonato, G., Descombes, G. Descombes, J., Walraves, J.,
Wilschut, M. & Van Gassen, B. (2019). Stiemervallei, masterplan.
Geraadpleegd op 12 december 2024, van https://www.genk.be/file/
download/20636/1E9F46560EAC32318951781B34CC3CB3
Agentschap Natuur en Bos. (z.d.). Natuurweefselplanning voor meer en betere
stedelijke natuur. Geraadpleegd op 25 februari 2025, van https://www.natuurenbos.
be/dossiers/natuurweefselplanning-voor-meer-en-betere-stedelijke-natuur
Agentschap voor Natuur en Bos. (2014). ManagementPlan Natura 2000 1.0. https://
natura2000.vlaanderen.be/sites/default/files/31_polders_mp-1.0.pdf
Al-Khanbashi, M. (2020). The Social Construction and Use of Landscape and Public
Space in the Age of Migration. In RaumFragen: Stadt - Region - Landschaft. https://
doi.org/10.1007/978-3-658-32304-2
Anderson, C., Bravo, L., & Ricci, B. (2023, 20 april). Imagining Public Space with/
for Her. Museo Spazio Pubblico Bologna. https://www.museospaziopubblico.it/
imagining-public-space-with-for-her/
Anguelovski, I. (2015). Urban greening and the politics of post-industrial
transformation in Europe: Urban ecological justice and the global south. Springer.
Antrop, M. (2015). Interacting Cultural, Psychological and Geographical Factors of
Landscape Preference. In Bruns, D., Kühne, O., Schönwald, A., & Theile, S. (Eds.),
Landscape Culture – Culturing Landscapes: The Differentiated Construction of
Landscapes (pp. 53–66). Wiesbaden: Springer VS. https://doi.org/10.1007/978-3-
658-04284-4
Architectura. (2022, 8 april). Londot 3: Van oude school tot multifunctioneel
ontmoetingscentrum. Architectura. Geraadpleegd op 7 november 2024, van https://
www.architectura.be/nl/nieuws/londot-3-van-oude-school-tot-multifunctio…-
ontmoetingscentrum/
Architecture Workroom Brussels. (2022). Atlas: Werken aan Water. Geraadpleegd
op 20 april 2025, van https://www.architectureworkroom.eu/nl/projects/5115/atlas-
werken-aan-water
Architecture Workroom Brussels. (z.d.). Mission. Geraadpleegd op 20 april 2025,
van https://www.architectureworkroom.eu/en/about
Architecture Workroom Brussels. (z.d.). PED toolkit: Aan de slag met de
energietransitie in elke wijk. Geraadpleegd op 17 november2024, van https://
www.architectureworkroom.eu/nl/projects/5380/ped-toolkit-aan-de-slag-me…-
energietransitie-in-elke-wijk
Atlas Gym. (2023). Callisthenics & Boksgym in de openlucht [instagrampagina].
Instagram. Geraadpleegd op 21 december 2024, van https://www.instagram.com/
atlasgymgenk/
Belga. (2017). Joke Schauvliege bevestigt milieuvergunning voor
uitbreiding Essers. Vrtnws.https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2017/04/21/joke_
schauvliegebevestigtmilieuvergunningvooruitbreidingessers-1-2957705
Belton, D. (2024, 24 september). Max Scheler on Human Exceptionalism in a
Technocratic Society. Church Life Journal. https://churchlifejournal.nd.edu/articles/
max-scheler-on-human-exceptionalism-in-a-technocratic-society/
Björgvinsson, E., Ehn, P., & Hillgren, P. (2012). Agonistic participatory design:
working with marginalised social movements. CoDesign, 8(2–3), 127–144. https://
doi.org/10.1080/15710882.2012.67257
Bouwdorp Veenendaal. (2024, 16 augustus). Bouwdorp Veenendaal. Geraadpleegd
op 26 februari 2025, van https://www.bouwdorpveenendaal.nl/#
Bracke, K. (Red.). (2016). De versnippering heeft Vlaanderen disfunctioneel gemaakt.
Buitenkans, 8–11. Geraadpleegd op 17 november 2024, van https://www.vlm.be/nl/
SiteCollectionDocuments/Publicaties/Buitenkans/Buitenkans12.PDF
Bredenoord, H., Van Broekhoven, S., Van Doren, D., Goossen, M., Van Oorschot,
M., & Vugteveen, P. (2020). Maatschappelijke betrokkenheid bij natuur in beleid
en praktijk - Verkennende studie onder burgers en bedrijven. Den Haag: PBL.
https://www.pbl.nl/sites/default/files/downloads/20200115_maatschappeli…
betrokkenheid_totaal.pdf
Bridge, G., Bouzarovski, S., Bradshaw, M., & Eyre, N. (2013). Geographies of
energy transition: Space, place and the low-carbon economy [Paper]. University of
Manchester, University of Birmingham, University of Leicester, University of Oxford.
https://doi.org/10.1016/j.enpol.2012.10.066
Bruggeman, D., Juwet, G. & van der Star, M. (2023). Op weg naar een sociaal
rechtvaardige energietransitie. AGORA Magazine, 38(3), 4-6. https://doi.
org/10.21825/agora.90017602 603
Buijs, A. E., & Volker, C. M. (1997). Publiek draagvlak voor natuur en natuurbeleid.
(No. 546). DLO-Staring Centrum. https://edepot.wur.nl/299675
Burgerbudget Genk (z.d.). Moestuin voor leerlingen. Geraadpleegd op 27 oktober
2024, van https://burgerbudgetgenk.be/topics/2519/entries/32290
Bunyan, A. D. M. (2014, 16 september). Carl Theodor Sørensen junk playground
– Art Blart _ art and cultural memory archive. Art Blart _ Art And Cultural Memory
Archive. https://artblart.com/tag/carl-theodor-sorensen-junk-playground/
Buur. (2022, 4 oktober). Spoorpark Genk + Buur. Geraadpleegd op 17 november
2024, van https://buur.be/project/spoorpark-genk/#gallery_2-2
Buur. (2022, 4 oktober). Spoorpark Genk + Buur. Geraadpleegd op 17 november
2024, van https://buur.be/project/spoorpark-genk/#gallery_2-2
Cabus, P. (2018). Brochure bij het Witboek Beleidsplan Ruimte Vlaanderen
[Brochure]. Ruimte Vlaanderen. https://www.ruimtevlaanderen.be/brv
Cabus, P. (2022). Vlaams Klimaatadaptatieplan. Vlaamse Overheid. https://omgeving.
vlaanderen.be/sites/default/files/2022-10/Vlaams%20Klimaatadaptatieplan%20
2030_0.pdf
Cabus, P., De Potter, B. Wiëers, E. (2023). Ontwerpend onderzoek: De Droge Delta.
Hoe we van Vlaanderen weer een spons kunnen maken. Labo Ruimte. Geraadpleegd
op 18 november 2024, van https://www.vlaamsbouwmeester.be/sites/default/
files/2024-10/LABO_RUIMTE_Publicatie%20De%20Droge%20Delta_web.pdf
Candiracci, S., & Power, K. (2022, oktober). Cities Alive: Designing cities that work
for women. ARUP.https://www.arup.com/insights/cities-alive-designing-cities-that-
work-for-women/
Christians, A., Huybrechts, L. Maes, Dré., Roosen, B. & Symons, L. (2024).
Wateratlas: Waterrijk Waterschei.
Cicchianni, C., Declerck, J., De Vrieze, L., Mangelschots, H., Nelis, H., &
Vandemoortel. B. (2024). Operatie energie wijken. Architecture Workroom Brussels.
City Club Project - MK Gallery. (2022, 19 oktober). MK Gallery. https://mkgallery.org/
about/city-club/city-club-project/
Clément, G. (2007). Manifesto of the third landscape [Manifesto].
h t t p s : / / w w w. m a n i f a t t u r e k n o s . o r g / k n o s / m e d i a / i m a g e s / e v e n t s /
tehpublicationmanifestoofthirdlandscape145x225mm2022webspreads.pdf
Climate Europa. (z.d.). Gevolgen van de klimaatverandering. Geraadpleegd op 23
november 2024, van https://climate.ec.europa.eu/climate-change/consequences-
climate-change_nl
Clusterlandscape. (2021). Droge Delta. Cluster. Geraadpleegd op 17 november
2024, vanhttps://www.clusterlandscape.be/project/droge-delta/
Clusterlandscape. (z.d.) Aquafin infiltratie webinar. Geraadpleegd op 28 mei 2025,
van https://www.clusterlandscape.be/project/aquafin-infiltratie-webinar/
Coeterier, J. F. (1987). De waarneming en waardering van landschappen [thesis,
Landbouwuniversiteit Wageningen]. Wageningen. Geraadpleegd op 10 november
2024, van https://research.wur.nl/en/publications/de-waarneming-en-waardering-
van-landschappen
Cole, L. W., & Foster, S. R. (2001). From the ground up: Environmental racism and
the rise of the environmental justice movement. NYU Press.
Connecting Nature. (z.d.). What is Connecting Nature? Geraadpleegd op 25 april
2025, van https://connectingnature.eu/whatconnecting-nature
de Boer, J. Goosen, H. Huitema, D. (2003, december). Bewust werken aan
waterbewustzijn: studie naar de rol en relevantie van het begrip waterbewustzijn
voor het waterbeleid. Instituut voor Milieuvraagstukken. https://www.researchgate.
net/publication/254823615_Bewust_werken_aan_waterbewustzijn_studie_naar_
de_rol_en_relevantie_van_het_begrip_waterbewustzijn_voor_het_waterbeleid
De Boer, R. (2012). Interim Gebiedsontwikkeling: Een onderzoek naar de potentiële
waarde van tijdelijk ruimtegebruik in de duurzame transformatie van stationsgebied
Zwolle. TuDelft. http://resolver.tudelft.nl/uuid:fb02a17b-ad86-4575-96d8-
6eb9d6f01221
De La Cadena, M., & Blaser, M. (2018). A World of Many Worlds. Duke University
Press Books.
De Maegd, C., van den Bossche, H., & Verhelst, J. (2015). Steenkoolmijn van Zwartberg:
Noorderwijk. Inventaris Onroerend Erfgoed. Geraadpleegd op 12 december 2024,
van https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/122203
De Frenne, P., De Lombaerde, E. De Pauw, K. Depauw, L. Haesen, S. Meeusen, C.
Sanczuk, P., Vangansbeke,P., Van Meerbaak & K. Vanneste, T. (2022). Het belang
van microklimaat in Vlaamse bossen. Geraadpleegd op 15 april 2025, van https://
www.natuurpunt.be/nieuws/het-belang-van-microklimaat-in-vlaamse-bossen
De Vries, S., Maas, J., & Kramer, H. (2009). Effecten van nabije natuur op
gezondheid en welzijn; mogelijke mechanismen achter de relatie tussen groen in de
woonomgeving en gezondheid. Wageningen, Wettelijke Onderzoekstaken Natuur &
Milieu. https://edepot.wur.nl/3287604 605
Departement omgeving & team Vlaamse Bouwmeester. (2023). De Droge Delta.
Hoe we van Vlaanderen weer een spons kunnen maken. In LABO RUIMTE.
Geraadpleegd op 23 november2024, van https://www.vlaamsbouwmeester.be/
sites/default/files/2024-10/LABO_RUIMTE_Publicatie%20De%20Droge%20Delta_
web.pdf
D’hulster, F., De Haes, S., De Kegel, E., De Moor, R., Janssen, F., Raeymaekers,
A., Schuermans, K., Vangansbeke, P., Verscheure, C., Kuijken, E., & De Schrijver,
A. (2017). Bufferzones rond kwetsbare natuurgebieden. NATUUR.FOCUS. https://
www.natuurpunt.be/sites/default/files/documents/publication/natuur.focu…
bufferzones_rond_kwetsbare_natuurgebieden.pdf
Devolder, L., Prinsen, J., Ribbens, E. & Van Kan, V. Rafty Stiemer Expedition. (n.d.).
Constructlab. https://constructlab.net/projects/rafty-stiemer-expedition/
Dolejsova, M., Botero, A., & Choi, J. H. (2023). Open Forest: walking-with feral stories,
creatures, data.EUSSET Digital Library. https://doi.org/10.48340/ecscw2023_ep11
Drenthen, M. (2017). Rewilding, landschap en identiteit. De Levende Natuur.
Dunne, A., & Raby, F. (2013). Speculative Everything: Design, Fiction, and Social
Dreaming. MIT Press. https://readings.design/PDF/speculative-everything.pdf
Egoz, S., Makhzoumi, J., & Pungetti, G. (2011). The Right to Landscape: Contesting
Landscape and Human Rights. Ashgate Publishing.
Emile Van Dorenmuseum. (2024). House of Landscape and Art. Geraadpleegd
op 20 mei 2025, van https://www.flemishmastersinsitu.com/nl/locaties/emile-van-
dorenmuseum-genk
Escobar, A. (2018). Designs for the Pluriverse: Radical Interdependence,
Autonomy, and the Making of Worlds. Duke university press. https://www.academia.
edu/38094580/Designs_for_the_Pluriverse_Radical_Interdependence_Autonomy_
and_the_Making_of_Worlds_Arturo_Escobar
Europese commisie. (z.d.) Gevolgen van de klimaatverandering. Geraadpleegd
op 28 mei 2025, van https://climate.ec.europa.eu/climate-change/consequences-
climate-change_nl
European Landscape Convention (2000). Council of Europe, 2000. Firenze.
Feddes, Y. de Kan, P. Schaap, P. Steenhuis, M. Veenstra, P. (2021) Sponslandschap.
Geraadpleegd op 18 januari 2025, van https://www.platformgras.nl/assets/boek-
sponsland.pdf
Flow. (2022). PublicSpace. Geraadpleegd op 2 december 2024, van https://www.
publicspace.org/works/-/project/m352-flow
FLOW. (z.d.). Ammodo Architecture. Geraadpleegd op 2 december 2024, van
https://www.ammodo-architecture.org/projects/flow
Foster, C., & Lewis, B. (2024). How can grief heal the relationship between humans
and the rest of nature? Bristol Institute For Learning And Teaching (BILT) Student
Research Journal, (5). https://research-information.bris.ac.uk/ws/portalfiles/
portal/407286737/Belle_Lewis_PHIL11.pdf
Friends of the High Line. (2011). The High Line: A project of the Friends of the High
Line. Geraadpleegd van https://www.thehighline.org
Gehl, J. (2007). Public spaces for a changing public life. Taylor & Francis.
Genk. (2018). 3600: Natuurlijk. https://issuu.com/stadgenk/docs/genk_
groenmag3600_200x280_15_lowres
Genk. (2025, 2 januari). Statistieken Gemeente Genk. AlleCijfers. Geraadpleegd op
2 januari 2025, van https://allecijfers.be/gemeente/genk/
Genk. (z.d.a). Bevolking. Geraadpleegd op 20 oktober 2025, van https://genk.
incijfers.be/dashboard/dashboard/bevolking
Genk. (ongepubliceerd). Spoorpark Genk – Aanvraagformulier projectsubsidie
stadsvernieuwing (2017).
Genk. (z.d.b). Burgerbudget. Geraadpleegd op 25 oktober 2024, van https://www.
genk.be/burgerbudget
Genk. (z.d.c). Kolenspoor fietssnelweg F75. Geraadpleegd op 25 oktober 2024, van
https://www.genk.be/kolenspoor-fietssnelweg-f75
Genk. (z.d.d). Talent in Genk – sport. Geraadpleegd op 9 november 2024, van https://
www.genk.be/talent-sport#:~:text=Modelbouwvaren%2C%20schaken%2C%20
boogschieten%2C%20petanque,er%20nog%20maar%20enkele%20genoemd
Genk. (z.d.e). Talent krijgt kansen. Geraadpleegd op 2 november 2024, van https://
www.genk.be/talent-krijgt-kansen
Genk. (z.d.f). Trage wegen verbinden Genk. Geraadpleegd op 26 oktober 2024,
van https://www.genk.be/trage-wegen-verbinden-genk
Genk. (z.d.g). Verenigingengids Genk - Sport in Genk. Geraadpleegd
op 9 november 2024, vanhttps://www.sportingenk.be/Verenigingen/
index?ismap=0&cid=74&wid=0&g=0&lid=0
Genk. (z.d.h). Waterrijk Waterschei. Geraadpleegd op 26 oktober 2024, van https://
www.genk.be/waterrijk-waterschei606 607
Genk - Zwartberg - Zuid (LI). (z.d.). Waarnemingen.be. https://waarnemingen.be/
locations/670879/
Geusens, A. (1988). Kolenmijnen en tuinwijken te Genk. Genk. Heidebloemke.
Giaccardi, E., Redström, J., & Nicenboim, I. (2024). The making(s) of more-than-
human design: introduction to the special issue on more-than-human design and
HCI. Human-Computer Interaction, 1–16. https://doi.org/10.1080/07370024.2024
.2353357
Gigos. (z.d.). GIGOS Zwartberg. Geraadpleegd op 20 november 2024, van https://
gigos.be/nl/locaties/gigos-zwartberg
Girlguiding. (2020). Research briefing: Children’s access to adventure and play.
https://www.girlguiding.org.uk/globalassets/docs-and-resources/research…-
campaigns/research-briefing---adventure-and-play.pdf
Gosling, E. (2020). Down the Long Slide: Carsten Höller’s Test Site.ELEPHANT.
https://elephant.art/carsten-holler-test-site/
Haraway, D. J. (2016). Staying with the trouble: Making kin in the Chthulucene. Duke
University Press.
Hauberg, J., & Royal Danish Academy of Fine Arts, Schools of Architecture,
Design and Conservation. (2011). Research by design: a research strategy.
Revista Lusófona De Arquitectura E Educação, 47. https://www.researchgate.net/
publication/279466514
Heempark (z.d.). Over het Heempark. Geraadpleegd op 20 april 2025, van https://
Henning Larsen. (z.d.). Urban Minded. Geraadpleegd op 20 november 2024, van
https://henninglarsen.com/projects/urban-minded
Herzog & de Meuron. (z.d.). Pfaffenholz Sports Centre. Geraadpleegd op 8
december 2024, van https://www.herzogdemeuron.com/projects/055-pfaffenholz-
sports-centre/
Het Genkse Fietsnet (2021). Valleivanwerelden. Geraadpleegd op 6 januari 2025,
van https://www.valleivanwerelden.be/2021/04/06/het-genkse-fietsnet/
Het ontstaan van de knooppunten. (z.d.). Knooppunten. Geraadpleegd op 6 januari
2025, van https://www.knooppunten.nl/info/geschiedenis#:~:text=Er%20waren%20
plannen%20om%20er,te%20brengen%20met%20de%20natuur.
Heynssens, M. (2013). Migratie en culturele integratie in Vlaanderen: Een historisch
perspectief. Leuven: Acco.
Hidden Gardens. (2020). The Hidden Gardens: Community-led green space
development in Glasgow. Glasgow: Hidden Gardens.
Hoondert, M. (2015). Het crematorium: ruimte voor rituelen en rouw: Beleid
van Crematorium Tilburg ten aanzien van rituelen, herdenkingen en rouw.
Tijdschrift Voor Religie, Recht en Beleid, 6(1). https://doi.org/10.5553/
TvRRB/187977842015006001007
Howard, E. (1902). Garden Cities of Tomorrow. Kessinger Publishing. https://ideas.
repec.org/a/tpr/glenvp/v14y2014i4p36-54.html
Hurst, E., Ellis, R., & Karippal, A. B. (2022). Lively water infrastructure: Constructed
wetlands in more-than-human waterscapes. Environment and Planning E Nature
and Space, Deel 8 (Nummer 1). https://doi.org/10.1177/25148486221113712
Huybrechts, L. (2021). Politics of Design. UHasselt
Huybrechts, L., Devisch, O., & Tassinari, V. (2021). Beyond polarisation: reimagining
communities through the imperfect act of ontologising. CoDesign, 18(1), 63–77.
https://doi.org/10.1080/15710882.2021.2001537
Inventaris Onroerend Erfgoed. (2005). Steenkoolmijn van Zwartberg:
directeurswoning. Geraadpleegd op 25 april 2025, van https://inventaris.
onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/201207
Inventaris Onroerend Erfgoed. (2025). Sportcentrum. Geraadpleegd op 14 januari
2025, vanhttps://id.erfgoed.net/erfgoedobjecten/205812.
Janssens, T. (2024, 28 februari). Multifunctionele velodroom met olympische allure
(dbv architecten & B-juxta architecten). Architectura. Geraadpleegd op 6 januari
2025, van https://www.architectura.be/nl/nieuws/multifunctionele-velodroom-met-
olympische-allure-dbv-architecten-b-juxta-architecten/
Jay, M., & Schraml, U. (2009). Understanding the role of urban forests for migrants—
uses,
Jozef Wouters. (z.d.). Geraadpleegd op 2 december, van http://www.jozefwouters.
be/
Keijzer, E. E., & Kok, H. J. G. (2009). Milieueffecten van verschillende
uitvaarttechnieken. https://20110812-DEF-Eindrapport-TNO-NED.pdf
Kern, L. (2020). Feminist City: Claiming Space in a Man-Made World. Verso.
Keunen, P. (2010). Mijn Cité: met de mijncités naar de 21ste eeuw. Stebo.608 609
Knoppert, N. (2022). De Troostende Treurwilg; een onderzoek naar hoe de natuur
een bron van troost en zingeving kan zijn op natuurbegraafplaatsen. [Masterscripte].
Radboud Universiteit Nijmegen.
Khachatryan, T. (2023, 10 augustus). REM Koolhaas : Delirious New York. Medium.
Geraadpleegd op 6 januari 2025, van https://geometrein.medium.com/architectural-
context-part-7-rem-koolhaas-b9a2d20dde32
Koolhaas, R. (1978). Delirious New York: A retroactive manifesto for Manhattan.
Oxford University Press.
Korthals, M. (2012). Naar wederzijds voordeel voor gezondheidszorg, dierenwelzijn
en natuur. Wageningen University & Research. https://core.ac.uk/download/
pdf/29225029.pdf
KU Leuven. (z.d.). Vlaanderen heeft een hoge kwetsbaarheid voor droogte.
Geraadpleegd op 16 november 2024, van https://www.kuleuven.be/duurzaamheid/
vk-tegelwippen/water-waterinfiltratie/vlaanderen-heeft-een-hoge-kwetsbaarheid-
voor-droogte
Kühne, O. (2019). Landscape Theories: A Brief Introduction. Springer. https://doi.
org/10.1007/978-3-658-25491-9
Kushinsky, S. (2024). A different animal: exploring participation in a more-than-
human world. RMIT University. https://doi.org/10.1145/3661456.3666081
Kuzma, S. (2023). 25 countries, housing One-Quarter of the population, face
extremely high water stress. World Resources Institute. Geraadpleegd op 20 april
2025, van https://www.wri.org/insights/highest-water-stressed-countries
Kwon, M. (2004). One place after another: Site-specific art and locational identity.
MIT Press.
Labo Ruimte. (2015). Energielandschap Vlaanderen. Vlaamse Overheid.
Geraadpleegd op 14 november 2024, van https://www.vlaamsbouwmeester.be/
sites/default/files/2024-10/20160304_Rapport_energielandschappen_Deel1.pdf
Lacaton, A., & Vassal, J. P. (2025). Lacaton & Vassal It’s Nice Today: On Climate,
Comfort, and Pleasure. Ruby Press.
Lamote, A. & SERV. (2020). Achtergrondrapport Waterschaarste en Droogte
[Rapport]. https://www.serv.be/sites/default/files/documenten/SERV_20200715_
WaterschaarsteEnDroogte_RAP.pdf
Latour, B. (1991). Nous n’avons jamais été modernes: Essai d’anthropologie
symétrique. Paris: La Découverte.
Lefebvre, H. (1968). The Right to the City. https://theanarchistlibrary.org/library/
henri-lefebvre-right-to-the-city.a4.pdf
Lewis, S. L., & Maslin, M. A. (2015). Defining the Anthropocene. Nature, 519(7542),
171–180. https://doi.org/10.1038/nature14258
Loures Riverfront. (2025). Landezine. https://landezine.com/loures-riverfront-by-
topiaris/
Mangelschots, H., Cicchianni, C., & Declerck, J. (2023). Powering the energy
transition at the district level. Architecture Workroom Brussels. Geraadpleegd op
6 november 2024, van https://www.architectureworkroom.eu/nl/projects/5380/ped-
toolkit-aan-de-slag-met-de-energietransitie-in-elke-wijk
Maerevoet, E. (2024, October 17). Experts waarschuwen dat wereldwijde watercrisis
dringend aangepakt moet worden: “Moeten water leren herwaarderen” | VRT NWS:
nieuws. VRTNWS. https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2024/10/17/globale-watercrisis-
bedreigt-helft-voedselproductie/
Ministerie van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk werk. (1981). Structuurschema
Natuur- en Landschapsbehoud, deel a: Beleidsvoornemen. ’s Gravenhage:
Staatsuigeverij.
Molenaar, J. G., Mennen, M. G., & Kistenkas, F. H. (2009). Terug naar de natuur.
Mogelijke effecten en juridische aspecten t.a.v. natuurbegraven, asverstrooien en
urnbijzetting in natuurgebieden. Wageningen, Alterra, Alterra rapport 1789. https://
www.uitvaart.nl/docs/AlterraRapport1789.pdf
Nicenboim, I., Lindley, J., Zaga, C., Berger, A., Forlano, L., & Giaccardi, E. (z.d.). More-
Than-Human Design in practice. DRS Digital Library. https://dl.designresearchsociety.
org/drs-conference-papers/drs2024/editorials/4/
OMA. (z.d.). Delirious New York. Geraadpleegd op 18 december 2024, van https://
www.oma.com/publications/delirious-new-york
Omgeving Vlaanderen. (z.d.a). Groenblauwe netwerken in Vlaanderen.
Geraadpleegd op 25 april 2025, van https://omgevingvlaanderen.be/nl/onderzoek-
cijfers-en-geotoepassingen/groenblauwe-netwerken-in-vlaanderen
Omgeving Vlaanderen. (z.d.b). Kolenspoor, ruggengraat van een multiproductief
netwerk. Geraadpleegd op 20 april 2025, van https://omgeving.vlaanderen.be/nl/
kolenspoor-ruggengraat-van-een-multiproductief-netwerk
Ovink, H. (2022). Weerbaar Waterland.610 611
Pisman, A., Vanacker, S., Bieseman, H., Vanongeval, L., Van Steertegem, M.,
Poelmans, L., & Van Dyck, K. (Reds.). (2012). Ruimterapport 2021. Brussel:
Departement Omgeving.
Platteau, V. (2024). C-mine Expeditie houdt het Limburgse mijnverleden levendig.
Geraadpleeg op 2 december 2023, van https://www.de-lage-landen.com/article/c-
mine-expeditie-houdt-het-limburgse-mijnverleden-in-leven/
POOL IS COOL. (z.d.a). FLOW CHAUD 2024/25. Geraadpleegd op 2 december
2024, vanhttps://www.pooliscool.org/event-content/2024/10/06/flowchaud202425
POOL IS COOL. (z.d.b). POOL IS COOL. Geraadpleegd op 2 december 2024, van
Projectbureau Nationaal Park Hoge Kempen, Van Den Bosch, J., Gilisse, J., Henseler,
N., Mengels, A., Olaerts, I., Schuermans, T., Van Goethem, E., & Vercampt, H.
(2020). NATIONAAL PARK HOGE KEMPEN MASTERPLAN 20 – 40. https://www.
nationaalparkhogekempen.be/sites/default/files/nationaal_park_hoge_kempen_
masterplan_20-40_web-gecomprimeerd.pdf
Provincies.incijfers.be. (z.d.). https://provincies.incijfers.be/dashboard/
kernindicatoren/nationaliteit-en-herkomst---wijkniveau
Provincie Vlaams-Brabant. (z.d.-b). Alternatief vzw bouwt, onderhoudt en
inspecteert de Genkse speeltuinen · doeners.be. doeners.be. https://www.doeners.
be/getuigenissen/alternatief-vzw-bouwt-onderhoudt-en-inspecteert-de-genkse-
speeltuinen
Puig de La Bellacasa, M. (2017). Matters of Care: Speculative Ethics in More
Than Human Worlds. In Posthumanities (Vol. 41). University of Minnesota Press.
https://syllabus.pirate.care/library/Maria%20Puig%20de%20La%20Bellacasa/
Matters%20of%20Care%20(171)/Matters%20of%20Care%20-%20Maria%20
Puig%20de%20La%20Bellacasa.pdf
Putnam, R. D. (2000). Bowling alone: The collapse and revival of American
community. Simon and Schuster.
Raumlabor Berlin. (z.d.). Geraadpleegd op 24 oktober 2024, van https://raumlabor.
net/
Raumlabor. (z.d.). Floating University Berlin. Geraadpleegd op 24 oktober 2024,
van https://raumlabor.net/floating-university-berlin-an-offshore-campus-for…-
in-transformation/
Reinders, J. E. A., & Spruijt, M. P. N. (2018). Veiligheidsanalyse Resomeren. https://
TNO-2018-R10677.pdf
Reinhard, S. & Linderhof, V. (2024, januari 18). We hebben meer waterbewustzijn
nodig. Wageningen. https://www.wur.nl/nl/show-longread/we-hebben-meer-
waterbewustzijn-nodig.htm
Reymen, N. (2017, 11 november). Hugo Bollen: Fietsroutenetwerk. Wanderful
Design. Geraadpleegd op 3 januari 2025, van https://www.wanderful.design/nl/
interview/hugo-bollen-fietsroutenetwerk-2/
Reysoo, M. (2017). Natuurontwikkeling landschapshistorisch bekeken [Masterscriptie,
Rijksuniversiteit Groningen]. https://www.rug.nl/research/kenniscentrum-landschap/
voor-studenten/masterscripties/mascr_m_reysoo_2017.pdf
Rowland, J., Wills, E., Ott, E., & Centre for Evidence and Implementation. (2024).
Youth Participatory Research: A Review of Reviews and Practice Guidance. Centre
for Evidence and Implementation. https://youthfuturesfoundation.org/wp-content/
uploads/2024/05/Youth-Participatory-Approach-Report-Peer-Review-Final.pdf
Sara. (2012, 11 april). Non-Plan. Citymovement. https://citymovement.wordpress.
com/2012/04/11/non-plan/
Schneiders, A., De Reu, J., & Wils, C. (2019). Fragmentatie-indicator voor
Vlaanderen: Technisch achtergrondrapport voor de natuurverkenning 2050.
Rapporten van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek 2019 (5). Instituut voor
Natuur- en Bosonderzoek.
Sim, D. (2019). Soft City: Building Density for Everyday Life. Island Press
Sovacool, B. (2015). Energy & Ethics: Justice and the Global Energy Challenge.
Elsevier. https://doi.org/10.1016/J.ENERGY.2015.08.007
Sports Park - LOLA. (2023, 13 oktober). LOLA. Geraadpleegd op 10 januari 2025,
van https://lola.land/project/sports-park-lola/
Stichting het Limburgs Landschap. (2024). Landschapsbeheer - het Limburgs
Landschap. Het Limburgs Landschap. https://www.limburgs-landschap.nl/
landschapsbeheer/
Stoetzer, B. (2018). Ruderal Ecologies: Rethinking Nature, Migration, and the
Urban Land-scape in Berlin. Cultural Anthropology, 33(2), 295–323. https://doi.
org/10.14506/ca33.2.09
Sultana, F. (2013). Water, Technology, and Development: Transformations of
Development Technonatures in Changing Waterscapes. Environment and Planning
D Society and Space, 31(2), 337–353. https://doi.org/10.1068/d20010612 613
Sundseth, K. & Ecosystems LTD. (2015). De vogelrichtlijn en de habitatrichtlijn van
de EU: Voor de natuur en de mensen in Europa. Bureau voor publicaties van de
Europese Unie. https://doi.org/10.2779/895994
superterrasse — collectifdallas.eu. (z.d.). https://collectifdallas.eu/superterrasse
The International Garden Cities Institute. (2021). A prospectus for The International
Garden Cities Institute. Geraadpleegd op 6 november 2024, van https://www.
gardencitiesinstitute.com/advocacy/garden-city-principles
Thomsen, M.R., & Tamke, M. (2009). Narratives of Making: thinking practice led
research in architecture.Proceedings of the Conference Communicating (by) Design,
Brussels.
Tronto, J. (1993). Moral Boundaries: A Political Argument for an Ethic of Care.
Routledge.
Tschakert, P., & Singha, K. (2007). Environmental degradation and social vulnerability
in the aftermath of mining activities. Environmental Justice Review, 5(2), 35-50.
Ugur, K. (z.d.). T_020. Burgerbudget Genk. Geraadpleegd op 27 oktober 2024, van
T_020. (z.d.). https://burgerbudgetgenk.be/2021/topics/975/entries/11510
Unwin, R. (1909). Town planning in practice; an introduction tot he art of designing
cities and suburbs. London T.F. Unwin. Geraadpleegd op 10 januari 2025, van
https://archive.org/details/townplanninginp00unwigoog/page/n12/mo de/2up
US EPA. (2024, 22 november). Environmental Justice. Geraadpleegd op 23
november 2024, van https://www.epa.gov/environmentaljustice
US EPA. (z.d.). U.S. Environmental Protection Agency. Geraadpleegd op 12
november 2024, vanhttps://www.epa.gov/
Van Herck, K., & Vandeweghe, E. (2016). Goed wonen voor iedereen: een rijke
geschiedenis - onderzoek naar de erfgoedwaarden van het sociale woningbouw-
patrimonium in Vlaanderen (52). Agentschap onroerend erfgoed. Geraadpleegd op
25 april 2025, van https://publicaties.vlaanderen.be/view-file/24340
Van Kempen, R., & Bolt, G. (2009). Social Cohesion, Social Mix, and Urban Policies
in the Netherlands. Journal of Housing and the Built Environment, 24(4), 457-475.
van Veen & van der Sijs. (1997). Etymologisch woordenboek: impluvium.
Geraadpleegd op 2 mei 2025, van https://etymologiebank.nl/trefwoord/impluvium
Verbruggen, A. (z.d.). De ethiek van het klimaatbeleid. Ethiek en maatschappij, 1(1),
17–43. Geraadpleegd op 10 januari 2025, van https://www.ethiekenmaatschappij.
ugent.be/wp-content/uploads/2012/07/EM_91-2006-Verbruggen.pdf
Verhelst, J. (2015). Steenkoolmijn van Zwartberg: Zuiderwijk. Inventarig onroerend
erfgoed. https://id.erfgoed.net/erfgoedobjecten/122202
Verheulen, W. J. (2017). Onbetaalbare huizen en onderbenutte gebieden: De
institutionele leegte van woningbouw en gebiedstransformatie. Bestuurskunde,
26(3), 15-30. https://doi.org/10.5553/Bk/092733872017026003002
Verheyden, W., Turkelboom, F., De Blust, G., & Smets, J. (2020). Gobelin rapport
N °1: Groenblauwe netwerken in Vlaanderen: Van breed concept naar uitvoering
op het terrein. Omgeving Vlaanderen, Geraadpleegd op 25 april 2025, van https://
publicaties.vlaanderen.be/view-file/35428
Viane, L. (2021, Juni 14). Inheemse waterontologieën, hydro-ontwikkeling en het
menselijk/meer-dan-menselijk recht op water: een oproep tot kritische betrokkenheid
bij de realiteit van meervoudig rechtmatig water. Speciale uitgave De politiek van het
mensenrecht op water.
Vlaams Bouwmeester. (2023). Genk – Stiemerbeekvallei. Geraadpleegd op 25
april 2025, van https://www.vlaamsbouwmeester.be/nl/projecten/oo2903-genk-
stiemerbeekvallei
Vlaams klimaatadaptieplan. (n.d.) Vlaams klimaatadaptatieplan: Vlaanderen
wapenen tegen de klimaatverandering.
Vlaamse Landmaatschappij. (2016). Dubbelinterview met minister Joke Schauvliege
en Vlaams Bouwmeester Leo Van Broeck. Buitenkans: Magazine over het platteland
vandaag en morgen, 5(12), 8-11. https://www.vlm.be/nl/SiteCollectionDocuments/
Publicaties/Buitenkans/Buitenkans12.PDF
Vlaanderen. (z.d.). Droogtemaatregelen. Geraadpleegd op 23 november 2024, van
https://www.vlaanderen.be/droogtemaatregelen
Walker, G. (2012). Environmental Justice: Concepts, evidence and politics.
Routledge. https://www.routledge.com/Environmental-Justice-Concepts-Evidence-
and-Politics/Walker/p/book/9780415589734
Wapner, P. (2014). The Changing Nature of Nature: Environmental Politics in the
Anthropocene. Global Environmental Politics, MIT Press, vol. 14(4), pages 36-54,
November.
Wapner, P. (2014). The Changing Nature of Nature: Environmental Politics in the
Anthropocene. Global Environmental Politics,
Ward, S. (1992). The Garden City: past, present and future. Routledge.614 615
Wari, S. (2017). Palestinian Berlin: Perceptions and Use of Public Space. Germany:
LIT Verlag.
Weeda, E. (2012). Ruïnes zijn bijzondere biotopen voor zowel plant als dier. Lezing:
Ruïnes: Bijzondere Biotopen Voor Plant & Dier, Natuurmuseum Brabant.
Werkvennootschap, D. (2024, 29 maart). Ecovallei Zwarte Berg - de
werkvennootschap. De Werkvennootschap. https://dewerkvennootschap.
vlaanderen/projecten/ecovalleizwarteberg/
Willems, S. (2024). Bodem en ecosysteemdiensten. OVAM. https://ovam.vlaanderen.
be/ecosysteemdiensten
World Resource Institute (2021). België op 23ste plaats van landen met meeste
waterschaarste. Onze Natuur. https://www.onzenatuur.be/artikel/belgie-op-23ste-
plaats-van-landen-met-meeste-waterschaarste
WUR. (2024, January 18). We hebben meer waterbewustzijn nodig. https://www.
wur.nl/nl/show-longread/we-hebben-meer-waterbewustzijn-nodig.htm
WWF-België. (2018). België: Versnipperde natuurgebieden verbinden biedt
talloze voordelen voor ons land.WWF België. https://wwf.be/nl/actualiteit/belgie-
versnipperde-natuurgebieden-verbinden-biedt-talloze-voordelen-voor-ons-land
WWF-België. (z.d.). Vernietiging en aantasting van leefgebieden. WWF België.
Geraadpleegd op 18 januari 2025, van https://wwf.be/nl/focus/vernietiging-
aantasting-leefgebieden
