Inkt, ironie en ideologie
Inkt, ironie en ideologie
Eender welke krant of welk magazine je ook openslaat, vrijwel altijd springt er tussen de artikels door een cartoon in het oog. Zo’n tekening lijkt op het eerste gezicht licht en speels, maar draagt vaak een scherpe cynische ondertoon en fileert de actualiteit op verrassend directe wijze. Dat is vandaag de dag niet anders dan een kleine eeuw geleden. Toch worden spotprenten in het historisch onderzoek vaak stiefmoederlijk behandeld, hoewel ze een waardevolle bron vormen om maatschappelijke denkbeelden en politieke standpunten te begrijpen. Deze bijdrage belicht hoe drie ideologisch uiteenlopende Vlaamse kranten, met name het communistische weekblad De Roode Vaan, de Vlaams-nationalistische dagbladen De Schelde en zijn opvolger Volk en Staat, en de centrumrechtse krant De Standaard, internationale spanningen tussen 1929 en 1945 visueel verbeeldden.
Hoewel deze periode al uitgebreid bestudeerd is, bleven Vlaamse politieke cartoons tot nu toe onderbelicht in historisch onderzoek. Dat bleek niet alleen uit de persstudies over bovenstaande dag- en weekbladen, maar ook uit transnationale cartoonstudies, die dezelfde insteek hebben als deze thesis. Die laatstgenoemden tonen aan dat het waardevol is om cartoons als primaire bronnen te analyseren. Zoals de visuele socioloog en communicatiewetenschapper Luc Pauwels benadrukt, zijn cartoons immers niet louter culturele artefacten, maar ook vensters op de cultuur waarin ze tot stand kwamen. Ze tonen hoe mensen dachten, zich voelden en reageerden op de politieke veranderingen van hun tijd. Daardoor zijn spotprenten bijzonder geschikt om te gebruiken in het onderwijs als middel om historische thema’s tastbaar te maken.
Om de lacune in het historisch-wetenschappelijke veld op te vullen, verzamelde deze scriptie al het bronnenmateriaal uit vier Vlaamse kranten, die behoren tot drie verschillende ideologische stromingen. Een zevenhonderdtal cartoons werden gebundeld in een grote database. Vervolgens vergeleek dit onderzoek de cartoons thematisch, namelijk per land, in plaats van chronologisch. Zo ontstond de mogelijkheid om diepgaand stil te staan bij terugkerende beeldmotieven en ideologische manipulatie binnen het cartoonlandschap. Deze studie voerde niet alleen een visuele analyse uit op het bronnenmateriaal, maar focuste ook op het discours van de dag- en weekbladen. De bijhorende artikels en onderschriften bevatten namelijk vaak cruciale informatie over de beoogde boodschap van de cartoonist. Op die manier bracht deze studie zowel gelijkenissen als verschillen in beeldvorming tussen de verschillende kranten aan het licht. Twee overkoepelende vaststellingen kwamen bijgevolg naar voren. Ten eerste bevestigde dit onderzoek de vanzelfsprekendheid dat spotprenten dienden als ideologisch wapen. Alle kranten bekritiseerden, karikaturiseerden of demoniseerden hun politieke tegenstanders. Daarnaast werden hun eigen politieke oriëntatie of ideologische bondgenoten visueel verheerlijkt. Door alle onderzoeksresultaten te combineren, ontstond de volgende tabel.
Een plusteken staat voor een positieve houding van de krant ten opzichte van een bepaald onderwerp, terwijl een minteken staat voor een negatieve houding. Een vraagteken wijst op de ambivalente, impliciete of wisselen
de houding van de krant. Zo uitte De Roode Vaan via cartoons scherpe kritiek op het Britse appeasementbeleid, maar na de heropstart van het blad in september 1944 bleef de houding ten opzichte van Groot-Brittannië onduidelijk. Dit komt doordat er in 1944 en 1945 geen cartoons over Groot-Brittannië verschenen. Hoewel de Sovjet-Unie en het Verenigd Koninkrijk tijdens de oorlog bondgenoten waren, bleven ze wel ideologische tegenstanders. Hetzelfde gold voor Verenigde Staten, gezien de strijd tussen het kapitalisme en communisme. Daarnaast nam de Vlaams-nationalistische pers een dubbele houding aan over de Sovjet-Unie, want na de ondertekening van het Molotov-Ribbentroppact in augustus tussen nazi-Duitsland en de USSR 1939 werden even geen spotprenten meer gepubliceerd, die het communisme op de hak namen. Daarenboven was de appeasementpolitiek gunstig voor de fascistische mogendh
eden, waardoor er amper spotprenten verschenen over het Britse beleid, maar tijdens de oorlog maakte Volk en Staat de Britse premier Churchill wel compleet belachelijk vanwege zijn onbuigzame defensieve houding tijdens het conflict. Verder is het opvallend dat de meeste vraagtekens in de kolom van De Standaard staan. Dat valt te verklaren doordat deze centrumrechtse krant vaak cartoons overnam uit zowel de Duitse als de Britse pers, of zich minder expliciet uitdrukte over bepaalde onderwerpen, zoals de autoritaire leider Francisco Franco tijdens de Spaanse Burgeroorlog.
Ondanks deze ideologische tegenstellingen en hun visuele weergave, bleek uit deze analyse dat bepaalde beeldtalen en visuele elementen wel over de ideologische grenzen heen gedeeld werden. De visualisering van 
menselijk leed, zoals bombardementen, hongersnood en vernielde landschappen, doken op in alle onderzochte kranten. Daarnaast werd de notie van beschaving in alle bladen sarcastisch aangewend om barbaarse inmenging van andere landen aan te klagen. Alle cartoonisten maakten bovendien selectief gebruik van raciale stereotypen, al dan niet om vijandbeelden kracht bij te zetten. Daarenboven liepen sommige vijandbeelden in elkaar over. Zo werd Trotski, als nationale vijand van de Sovjet-Unie in De Roode Vaan voorgesteld als een bondgenoot van de fascisten, terwijl de Vlaams-nationalistische pers antisemitische voorstellingen vermengde met andere vijandbeelden zoals de bolsjewieken, de Britten en de Amerikanen. Verder gebruikten cartoonisten, ongeacht hun ideologische voorkeur, personificaties zoals Marianne voor Frankrijk, John Bull voor Groot-Brittannië, Uncle Sam voor de Verenigde Staten en Der Deutsche Michel voor Duitsland. Animaliseringen, zoals de Russische beer of de Britse leeuw, kwamen eveneens voor in alle kranten. Verder bevatten spotprenten uit alle bladen herkenbare s
ymbolen zoals de hamer en sikkel, het hakenkruis, de nazigroet en de fasces. Aan de hand van deze tekens werd niet alleen de eigen ideologie visueel verankerd, maar werden ook ideologische tegenstanders ermee bespot. Ten slotte beeldden de kranten vijandige bondgenootschappen af als intern verdeeld en gekenmerkt door uitbuiting. Een voorbeeld hiervan is de manier waarop Vlaams-nationalistische spotprenttekenaars de Grote Drie, namelijk de Britse premier Churchill, de Amerikaanse president Roosevelt en de communistische leider Stalin afbeeldden. Andere voorbeelden uit De Roode Vaan tonen hoe de fascisten bepaalde figuren voor zich wonnen en uitbuitten om hun eigen invloedsfeer te vergroten. Zo gebruiken Mussolini en Hitler Franco bijvoorbeeld als stormram in de cartoon aan de linkerzijde om Madrid binnen te vallen tijdens de Spaanse burgeroorlog.
Deze bevindingen tonen aan dat visuele bronnen wel degelijk onderzocht kunnen worden als primaire, mits ze zorgvuldig geanalyseerd zijn en er openlijk gecommuniceerd wordt over de achtergrond van de onderzoeker. Bovenstaande bevindingen bijdragen aan de bredere academische studie van de beeldcultuur, de Vlaamse persgeschiedenis en de politieke communicatie in de tweede helft van het interbellum en tijdens de Tweede Wereldoorlog. Toekomstig onderzoek kan deze analyse uitbreiden naar de nationale context, zoals de Belgische regering of collaborerende partijen, of aansluiting zoeken bij transnationale studies. Hoewel de inkt dus opgedroogd is, blijft de ‘politieke inktvloed’ in Vlaamse cartoons krachtig aanwezig en nodigt ze uit tot nieuwe ontdekkingen.
Bibliografie
1 Bronnen
De Roode Vaan.
De Schelde.
Volk en Staat. De Standaard.
2 Gedrukte werken
Abs, Robert. Emile Vandervelde. Humanisme. Bruxelles: Labor, 1973. Barucci, Piero, Piero Bini, en Lucilla Conigliello. Corporativismo nell’Italia di Mussolini: Dal declino delle istituzioni liberali alla Costituzione repubblicana. Florence: Firenze University Press, 2018. Beevor, Antony. De strijd om Spanje: de Spaanse burgeroorlog, 1936-1939. Amsterdam: Anthos, 2006. Brennan, T. Corey. The Fasces: A History of Ancient Rome’s Most Dangerous Political Symbol. Oxford Scholarship Online. New York: Oxford University Press, 2023. Bryant, Mark. World War II in Cartoons. London: Grub Street, 2014. Davies, Sarah, en James R. Harris. Stalin: A New History. 1st ed. Cambridge, UK ; Cambridge University Press, 2005. De Jongh, G. T. J. De brand: het proces Van der Lubbe. Amsterdam: Blitz, z.d. De Marrez, Peter. ‘De Japanse terugtrekking uit de volkenbond tengevolge van de Manchurije-crisis.’ KUL. Faculteit letteren. Departement oosterse en slavische studies. Aziatische en islamitische studies, 1998. De Vos, Luc. De Tweede Wereldoorlog. 2de dr. Leuven: Davidsfonds, 2004. De Wever, Bruno. Greep naar de macht: Vlaams-nationalisme en Nieuwe Orde : het VNV 1933-1945. Tielt: Lannoo, 1994. Destoop, Koen. ‘Politieke cartoons en hun publiek. De cartoonist Marcel Antoine in Le Face à Main en L’Action Libérale /’, 2018. Douglas, Roy. Between the Wars 1919-1939: The Cartoonists’ Vision. London: Taylor & Francis, 2013. ———. The Great War, 1914-1918: The Cartoonists’ Vision. London: Routledge, 1995. ———. The World War 1939-1945: The Cartoonists’ Vision. London: Routledge, 1991. Durnez, Gaston. De lachende tekenpen: grafiese humor uit Vlaanderen. Vlaamse pockets 147. Hasselt: Heideland, 1964. ———. De Standaard: het levensverhaal van een Vlaamse krant: 1914 - 1948. Tielt: Lannoo, 1985. Evans, Richard J. Het nazisme en complottheorieën: de paranoïde verbeelding en het Hitler-tijdperk. Amsterdam: Spectrum, 2020. Geert, Geukens. ‘De verleiding van de Nieuwe Orde in Vlaanderen (1933-1940): een studie van de kranten De Schelde-Volk en Staat en Hier Dinaso!’ K.U.Leuven. Faculteit Letteren, 2008. Gerard, Emmanuel. Hedendaagse geschiedenis. 12e, herz. uitg., herdruk dr. Leuven: Acco, 2010. Gerard, Emmanuel, en Frederik Verleden. De ongrijpbare macht: politieke geschiedenis van België. Leuven: Acco, 2019. Goddeeris, Idesbald, Amandine Lauro, en Guy Vanthemsche. Koloniaal Congo: Een geschiedenis in vragen. 1e-3e dr. dr. Kalmthout: Uitgeverij Polis, 2020. Hitler, Adolf. Speech of Chancellor Hitler at Nuremberg, September 9, 1936. International Conciliation: Documents of the American Association for International Conciliation 324,2. New York: Carnegie endowment for international peace, 1936. Grote, Bernd. Der deutsche Michel: ein Beitrag zur publizistischen Bedeutung der Nationalfiguren. Dortmunder Beiträge zur Zeitungsforschung 11. Ruhfus, 1967. Luna, Giovanni de. Benito Mussolini: Een Biografie. Roeselare: Roularta books, 2006. Kanttekeningen bij een bewogen geschiedenis. Vlaamse Progessieve Uitgeverij, 1987. Jacob, Frank, Hiram Kümper, Jeffrey M. Shaw, Sarah K. Danielsson, Sabine Müller, Sepp Linhart, Jürgen Angelow, e.a. War and Stereotypes: The Image of Japan’s Military Abroad. 1st ed. War (Hi) Stories 7. Paderborn: Brill , Schöningh, 2020. Macklin, Graham. Chamberlain. The 20 British Prime Ministers of the 20th Century 9. London: Haus publishing, 2006. Maddox, Robert James. The United States and World War II. Boulder: Westview, 1992. Mallett, Robert. Mussolini in Ethiopia, 1919-1935: The Origins of Fascist Italy’s African War. Cambridge: University Press, 2015. Martin, Bernd. Japan and Germany in the Modern World. Providence: Berghahn, 1995. Marx, Karl, en Friedrich Engels. Het communistisch manifest. 14de verbeterde druk. Amsterdam: Pegasus, 1973. McDonough, Frank. Hitler and the Rise of the Nazi Party. Seminar Studies in History. Harlow: Pearson, 2003. Morgan, Philip. Italian Fascism 1919-1945. The Making of the 20th Century. Basingstoke: Macmillan, 1995. Mosley, Leonard. De rijksmaarschalk: een levenbeschrijving van Hermann Göring. Brussel: Manteau, 1974. Mottie, Michiel. ‘Media tijdens het interbellum: de aanwezigheid van de Vlaamse beweging’. KU Leuven. Faculteit Letteren, 2024. Mulder, Hans. Een groote laars, een plompe voet: Nederland en de Nazi’s in spotprent en karikatuur 1933-1945. Amsterdam: Rap, 1985. Ortigosa, Vincent Scheltiens. ‘Antony Beevor, De Strijd Om Spanje. De Spaanse Burgeroorlog 1936-1939’. Brood & Rozen, 1 januari 2007. https://doi.org/10.21825/BR.V12I2.3282. Pauwels, L. Reframing Visual Social Science: Towards a More Visual Sociology and Anthropology. Cambridge: University Press, 2015. Peden, G. C. Churchill, Chamberlain and Appeasement. First edition. Cambridge, England: Cambridge University Press, 2023. Quispel, Chris. Anti-Joodse beeldvorming en Jodenhaat: De geschiedenis van het antisemitisme in West-Europa. Historische migratiestudies 5. Hilversum: Verloren, 2015. Rees, Laurence. Verschrikkingen in het Verre Oosten: Japanse wreedheden voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog. Roeselare: Globe, 2002. Seberechts, Frank, en Frans-Jos Verdoodt. Leven in twee werelden.: Belgische collaborateurs en de diaspora na de Tweede Wereldoorlog. Leuven: Davidsfonds, 2009. Simpson, William. Hitler and Germany. 4rth pr. Cambridge: University press, 1995. Smollett, T. The History of England in Three Volumes, Vol.II.: Continued from the Reign of William and Mary to the Death of George II. Salt Lake City, UT: Project Gutenberg, z.d. Stiles, Gary L. Churchill in Punch. Lewes: Unicorn Press, 2022. Stoutenburg, Jan, en Pieter Molenbroek. De protocollen van de Wijzen van Sion. Volksverwering, 1938. Swett, Pamela E., en S. Jonathan Wiesen. Nazi Germany: Society, Culture and Politics. London: Bloomsbury Academic, 2024. Van de Meerssche, Paul. Internationale politiek 1815-2005. Tweede geheel herziene uitgave. Leuven: Acco, 2006. Verstraete, Pieter Jan. Armand Panis: karikaturist en tekenaar. Kortrijk: Pieter Jan Verstraete, 2007. Verbeeck, Georgi. Het derde rijk: de geschiedenis van het nationaalsocialisme Leuven: acco, 2016. Vints, Luc. ‘Fear for communism. Anticommunism in Belgium, 1920-1960’, 2020. Zelle, Karl-Günter. Hitlers zweifelnde Elite: Goebbels, Göring, Himmler, Speer. 1st ed. Paderborn: Brill Academic Publishers, 2010. Zeman, Z. A. B. Nazi propaganda. Repr. London: Oxford university, 1965.
3 Digitale informatie
Agence de presse Meurisse. Left to right: Austrian Foreign Minister Guido Schmidt, Italian Foreign Minister Galeazzo Ciano, Austrian Chancellor Kurt Schuschnigg at the opening of the Austro-Italian Conference in 1936. 12 november 1936. Bibliothèque nationale de France This is a retouched picture, which means that it has been digitally altered from its original version. Modifications: cleaned. Modifications made by Drdoht. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Guido_Schmidt,_Galeazzo_Ciano,_…. Alber. Leon Degrelle, Belgian politician, commander of the Walloon Legion. Portrait photography in uniform. 1943. Photographs available at www.audiovis.nac.gov.pl are public domain or the owner of the copyrights is the State Treasury of Poland, represented by the National Digital Archive and which grant free of charge licence for free use of the materials on all known exploitation fields. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:L%C3%A9on_Degrelle_portrait.jpg. Anefo. Nederlands: Collectie / Archief : Fotocollectie Anefo. 12 juli 1962. http://proxy.handle.net/10648/aa10507e-d0b4-102d-bcf8-003048976d84. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Jose_Maria_Gil_Robles_,_leider_… estanddeelnr_914-1253.jpg. Arthurs, Joshua, en Kate Ferris. ‘“The Way We Were”: Everyday Life in Fascist Italy and Lessons of Alltagsgeschichte’. European History Quarterly 54, nr. 2 (2024): 212-32. https://doi.org/10.1177/02656914241236614. Anoniem. Retrato fotográfico de Francisco Franco, circa 1930. 1930. [1]. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Francisco_Franco_-_retrato_foto…. ———. Léon Blum en 1936. 1936. Gettyimages. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:L%C3%A9on_Blum_1936.jpg. ———. Photograph of Trotsky that was published on the cover of the magazine ‘Prozhektor’ in January 1924. early 1920s. Original publication: Журнал «Прожектор» №1 (23) 15 января 1924 годаImmediate source: postcard at auction. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:%D0%9B%D0%B5%D0%B2_%D0%94%D0%B0… 4%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87_%D0%A2%D1%80%D0%BE%D1%86%D0%BA%D0%B8%D0%B9.jpg. ———. Manuel Azaña Díaz, Spanish politician. between 1936 and 1939. Narodowe Archiwum Cyfrowe, 1-E-6356, originally published in Ilustrowany Kurier Codzienny. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Manuel_Aza%C3%B1a_D%C3%ADaz.jpg. ———. Gouwleider Konrad Henlein (1898-1945). 1939. Photographs available at www.audiovis.nac.gov.pl are public domain or the owner of the copyrights is the State Treasury of Poland, represented by the National Digital Archive and which grant free of charge licence for free use of the materials on all known exploitation fields. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Konrad_Henlein_(1898-1945).jpg. ———. Jors van Severen, Belgian politician (1894-1940). 1930. DeWereldMorgen.be. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:JorisVanSeveren.jpg. ———. For documentary purposes the German Federal Archive often retained the original image captions, which may be erroneous, biased, obsolete or politically extreme. Heinrich Himmler. 1938. German Federal Archives. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Bundesarchiv_Bild_183-R99621,_H…. ———. Joseph Goebbels. 1933. German Federal Archives. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Bundesarchiv_Bild_Joseph_Goebbe…. Bakker, Johan. ‘Onsterfelijke roem voor molenaar’, in De Molenaar, jaargang 113, nr. 11 (13 augustus 2010). https://www.demolenaar.nl/vakblad-edities/pages/de-molenaar-jaargang-11…. of Cross Banai, Moshe, en Claude-Hélène Mayer. ‘Adolf Hitler: Hatred Driven Destructive Leadership’. International Journal Cultural Management : https://doi.org/10.1177/14705958251319653. CCM 25, nr. 1 (2025): 135-57. Basu, Dipak, en Victoria Miroshnik. Imperialism and Capitalism, Volume I: Historical Perspectives. 1st ed. 2020. Cham: Springer International Publishing, 2020. https://doi.org/10.1007/978-3-030-47368-6. Birt, Raymond. ‘Personality and Foreign Policy: The Case of Stalin’. Political Psychology 14, nr. 4 (1993): 607-25. https://doi.org/10.2307/3791377. Borg, Marlies Ter. ‘Reducing Offensive Capabilities. The Attempt of 1932’. Journal of Peace Research 29, nr. 2 (1992): 145-60. Bos, Dennis. ‘Hamer en sikkel: Van buitenlands staatswapen tot Nederlands partijsymbool’. Tijdschrift voor geschiedenis 130, nr. 3 (2017): 409-26. https://doi.org/10.5117/TVGESCH2017.3.BOS. Causenbroeck, Bernard Van. ‘Van Immerseel, Frans’. De digitale Encyclopedie van de Vlaamse beweging’. Geraadpleegd 5 juni 2025. https://encyclopedievlaamsebeweging.be/nl/van-immerseel-frans. Christensen, Else. ‘Rode Kruis ontstaat: Bloedige burentwist brengt Geneefse Conventie tot leven’, 6 oktober 2024. https://historianet.nl/oorlog/tere-ziel-aan-het-front. Clemen, Sam Van. ‘Gazette van Gent | De digitale Encyclopedie van de Vlaamse beweging’. Geraadpleegd 15 april 2025. https://encyclopedievlaamsebeweging.be/nl/gazette-van-gent. DBNL. ‘Italië corporatieve staat’. In Kroniek van de 20ste eeuw [tot en met 1940]. Carin Bouwmeester, Ed Delwel, Ton Mantoua, Anne Nippel, Katja Rotte en Sylvia Sassenus. Geraadpleegd 8 mei 2025. https://www.dbnl.org/tekst/bouw029kron01_01/bouw029kron01_01_1381.php. ———. ‘Belgische regering-in-ballingschap'. In Kroniek van de 20ste eeuw [tot en met 1940]. Carin Bouwmeester, Ed Delwel, Ton Mantoua, Anne Nippel, Katja Rotte, Sylvia Sassenus. Geraadpleegd 5 juni 2025, https://www.dbnl.org/tekst/bouw029kron01_01/bouw029kron01_01_2204.php. Devred, Georges. ‘Mr LITVINOFF (CONFERENCE du DESARMEMENT 1932)’ Photo originale G.DEVRED / ROL. 11 februari 1932. [1]. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Maxim_Litvinov_1932.jpg. Dogliani, Patrizia. ‘Men and Women in Fascism’. In A Social History of Italian Fascism, 87-113. Italian and Italian American Studies. Switzerland: Palgrave Macmillan, 2025. https://doi.org/10.1007/978-3-031-75083-0_3. Doorslaer, Rudi Van. ‘Van Extergem, Jef’. De digitale Encyclopedie van de Vlaamse beweging. Geraadpleegd 4 juni 2025. https://encyclopedievlaamsebeweging.be/nl/van-extergem-jef. Durnez, Gaston. ‘De Standaard (1914-)’. De digitale Encyclopedie van de Vlaamse beweging. Geraadpleegd 5 juni 2025. https://encyclopedievlaamsebeweging.be/nl/de-standaard-1914. Express, Japan Luggage, en jluggage. ‘Waarom Wordt Japan Het “Land van de Rijzende Zon” Genoemd?’ Japan Luggage Express. Geraadpleegd 25 maart 2025. https://www.jluggage.com/blog/nl/waarom-wordt-japan-het land-van-de-rijzende-zon-genoemd/. Hartlieb, Bettina. "Verlicht despotisme." In Over Multatuli, jaargang 25, delen 50–51 (2003). Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren. Geraadpleegd op 25 april 2025. Hessche, Jan van, Cockx, Raphael, Segers, Thomas. ‘Acht decennia storm op het Kanaal’. De Tijd, 31 januari 2025. https://multimedia.tijd.be/brexit-tijdlijn. Gottlieb, Julie V. ‘Neville Chamberlain’s Umbrella: “Object” Lessons in the History of Appeasement’. Modern British History 27, nr. 3 (1 september 2016): 357-88. https://doi.org/10.1093/tcbh/hww030. Holden Reid, Brian. ‘General Hastings “Pug” Ismay: Soldier, Statesman, Diplomat: A New Biography: John Kiszely, Hurst, 2024’. The RUSI Journal 169, nr. 5 (2024): 76-78. https://doi.org/10.1080/03071847.2024.2406618. Korshak, Yvonne. ‘The Liberty Cap as a Revolutionary Symbol in America and France’. Smithsonian Studies in American Art 1, nr. 2 (1987): 53-69. https://doi.org/10.1086/smitstudamerart.1.2.3108944. Kühne, Thomas. ‘Protean Masculinity, Hegemonic Masculinity: Soldiers in the Third Reich’. Central European History 51, nr. 3 (2018): 390-418. https://doi.org/10.1017/S0008938918000596. lambiek.net. ‘Armand Panis’. Geraadpleegd 13 mei 2025. https://www.lambiek.net/artists/s/sinap.htm. lambiek.net. ‘Frans Van Immerseel’. Geraadpleegd 17 april 2025. https://www.lambiek.net/artists/v/van immerseel_frans.htm. lambiek.net. ‘Henri Monier’. https://www.lambiek.net/artists/m/monier_henri.htm. Geraadpleegd 30 maart lambiek.net. ‘Jean Mad’. Geraadpleegd 18 mei 2025. https://www.lambiek.net/artists/m/mad_jean.htm. lambiek.net. ‘Paul Jamin’. Geraadpleegd 24 mei 2025. https://www.lambiek.net/artists/j/jamin_paul.htm. 2025. lambiek.net. ‘Willy Michaux’. Geraadpleegd 16 mei 2025. https://www.lambiek.net/artists/m/michaux_willy.htm. lambiek.net. ‘Willy Vandersteen’. https://www.lambiek.net/artists/v/vandersteen.htm. Geraadpleegd 5 mei 2025. Langworth, Richard. ‘Churchill and Bernard Shaw: A Curious Dichotomy, a Fictitious Exchange’. The Churchill Project - Hillsdale College (blog), 7 maart 2020. https://winstonchurchill.hillsdale.edu/george-bernard-shaw/. Lefèvre, Pascale. ‘De onbekende voorgeschiedenis van het beeldverhaal in Vlaanderen in geïllustreerde weekbladen 1868-1900’. In Stripgids, nr.16 (2025): 6-11, geraadpleegd 3 juni 2025, , https://stripgids.org/stripgids_edities/stripgids-16/. Leopold, John A. ‘The Election of Alfred Hugenberg as Chairman of the German National People’s Party’. Canadian Journal of History 7, nr. 2 (1972): 149-72. https://doi.org/10.3138/cjh.7.2.149. Marco, José Maria. ‘El nacionalismo Español de Manuel Azaña’. in Cuadernos de pensamiento político (Madrid, Spain), nr. 30 (2011): 41-54. juni Museum, FDR Presidential Library &. English: Portrait of President Franklin D. Roosevelt taken on June 20, 1936. 20 1936. https://www.flickr.com/photos/fdrlibrary/32810560620/. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Franklin_D._Roosevelt_1936_june…. Karsh at Karsh, Yousef. Anna Eleanor Roosevelt, head-and-shoulders portrait, facing slightly right. Photograph taken Yousuf the White House. 31 oktober 1944. karsh.org, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Eleanor_Roosevelt.jpg. Devred, Georges. ‘Mr LITVINOFF (CONFERENCE du DESARMEMENT 1932)’ Photo originale G.DEVRED / ROL. 11 februari 1932. [1]. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Maxim_Litvinov_1932.jpg. Assembly. Nations, United. English: Paul Henri Spaak, Minister of Foreign Affairs and President of the United Nations General 26 oktober 1946. Sigedon Books and https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Paul_Henri_Spaak_(1946_UN_photo…. Antiques, Archive. NPO Kennis. ‘Hoe geeft Karel V de Nederlanden vorm?’ Geraadpleegd 25 maart 2025. https://npokennis.nl/longread/7594/hoe-geeft-karel-v-de-nederlanden-vorm. NWS, VRT. ‘Van Shinkolobwe tot Hiroshima: de weg van het Congolese uranium’. vrtnws.be, 8 augustus 2020. https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2020/07/15/van-shinkolobwe-tot-hiroshima-d…. N.Y, Greystone Studio. [Thomas Edmund Dewey, head-and-shoulders portrait, facing slightly right] digital file from b&w film copy neg. circa 1948. This image is available from the United States Library of Congress’s Prints and Photographs division under the https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Thomas_Dewey.jpg. digital ID cph.3c06327. Poggi, Isabella, en Francesca D’Errico. ‘Benito Mussolini: Charisma of a Italian Dictator in His Words and Multimodal Communication’. In Social Influence, Power, and Multimodal Communication, 1ste dr., 91-114. United Kingdom: Routledge, 2023. https://doi.org/10.4324/9781003029274-8. Robbins, Nicholas. This image represents the last photograph taken of President Franklin D. Roosevelt. It was taken at Warm Springs, Georgia by Nicholas Robbins to aid in artist Elizabeth Shoumatoff’s portrait painting session. FDR died the following day. 11 april 1945. Photo ID 03-46, Franklin D. Roosevelt Presidential Library & Museum. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:FDR_on_1945_Apr_11,_the_day_bef…. Roberts, David D. ‘The Monarchy and the Fascist Regime in Italy’. History of European Ideas ahead-of-print, nr. ahead-of-print (2023): 1-17. https://doi.org/10.1080/01916599.2023.2233065. Seberechts, Frank. ‘De oostfronttekeningen van Frans Van Immerseel’. WT. Tijdschrift over de geschiedenis van de Vlaamse beweging 69, nr. 1 (1 januari 2010). https://doi.org/10.21825/wt.v69i1.12354. Seregny, Scott J. ‘A Different Type of Peasant Movement: The Peasant Unions in the Russian Revolution of 1905’. Slavic Review 47, nr. 1 (1988): 51-67. https://doi.org/10.2307/2498838. Service, Matson Photo. King George VI. maart 1938. Negative film, height: 7 in (17.7 cm); width: 5 in (12.7 cm)dimensions. Library of https://commons.wikimedia.org/wiki/File:King_George_VI_LOC_matpc.14736_…. Congress. Sharp, Walter R. ‘The Popular Front in France: Prelude or Interlude?’ The American Political Science Review 30, nr. 5 (1936): 857-83. https://doi.org/10.2307/1948354. Shindler, Colin, red. ‘Introduction: Jews: Caricatures, Cartoons, Comics’. In Israel: A History in 100 Cartoons, 1-26. Cambridge: Cambridge University Press, 2023. https://doi.org/10.1017/9781316756027.001. Soskovets, Lyubov, Sergei Krasilnikov, en Dina Mymrina. ‘Persecution of Believers as a Systemic Feature of the Soviet Regime’. SHS Web of Conferences 28 (2016): 1098-. https://doi.org/10.1051/shsconf/20162801098. Hirschfelder, Arlene, Molin, Paulette F. ‘Stereotyping Native Americans - Jim Crow Museum’. Geraadpleegd 28 maart 2025. https://jimcrowmuseum.ferris.edu/native/homepage.htm. Strang, G. Bruce. ‘“The Worst of All Worlds:” Oil Sanctions and Italy’s Invasion of Abyssinia, 1935-1936’. Diplomacy and Statecraft 19, nr. 2 (2008): 210-35. https://doi.org/10.1080/09592290802096257. Times, The Washington. English: Donna Rachele https://www.loc.gov/resource/sn84026749/1926-01-18/ed-1/?sp=8&. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Donna_Rachele_Mussolini.png. Mussolini. 18 januari 1926. United States Army Signal Corps Parent institution. Anthony Eden arrives for the Potsdam Conference title. 20 juli 1945. Black and white photographic paper, height: 26 cm (10.2 in); width: 21 cm (8.2 in)dimensions. Harry S. Truman Presidential Library and Museum. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Eden,_Anthony.jpg. Van De Wiele, Eva. ‘United in Times of War: Reading Mickey in 1940-1944 France’. Strenæ. Recherches Sur Les Livres et Objets Culturels de l’enfance, nr. 25 (1 november 2024). https://doi.org/10.4000/130td. Vandenabeele, Werner, Degruyer, Elias. ‘De Rode Vaan’. De digitale Encyclopedie van de Vlaamse beweging. Geraadpleegd 19 december 2024. https://encyclopedievlaamsebeweging.be/nl/de-rode-vaan. Vermeulen, Jacob. ‘Van Caligari tot Pépé le Moko: over de representatie van criminaliteit in film tijdens het interbellum in Duitsland en Frankrijk’. KU Leuven. Faculteit Letteren, 2018. Wever, Bruno De. ‘Volk en Staat’. De digitale Encyclopedie van de Vlaamse beweging. Geraadpleegd 5 juni 2025. https://encyclopedievlaamsebeweging.be/nl/volk-en-staat. Wilson, Paul E. ‘Propaganda for Genocide’. In The Degradation of Ethics Through the Holocaust, 57-81. Cham: Springer Nature Switzerland, 2023. https://doi.org/10.1007/978-3-031-30919-9_4. Zhukov, Pavel. Vladimir Lenin. juli 1920. https://pbs.twimg.com/media/DTeBvwXVoAEMjMW?format=jpg. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Vladimir_Lenin.jpg.
.jpg){kind=link}
.jpg){kind=link}
.jpg){kind=link}
.jpg){kind=link}
