'Er waren beren in de buurt van Ansó, mijn schapen konden niet in de openlucht'

Diego Ipas, een van de herders in het bergdorp van Ansó in de Pyreneeën van Spanje, vertelt over zijn praktijk. Vanuit zijn getuigenis ontstaat een breder beeld van het landschap en haar spelers. Welke problemen komt hij onderweg, doorheen het jaar, tegen? En hoe kun je via ontwerpend onderzoek bijdragen aan positieve interacties met de lokale flora en fauna?

De eerste vonk van interesse ontstond tijdens een eerste bezoek aan het dorp tijdens de herfst van vorig jaar. Het pittoreske dorp, omringd door een indrukwekkend berglandschap, doorkruist door de rivier maakte meteen indruk. Hoewel de rivier duidelijk aanwezig is, voelt die heel anoniem in de omgeving. Wat is de rol van de rivier hier specifiek? Deze vraag heeft geleid naar een interview met een herder.

“De rivier is heel belangrijk voor mij.” Zegt Diego. “Ik trek met al mijn schapen nomadisch langs de Veralrivier”

Langs de Veralrivier: van laagland naar bergweiden

Aan het einde van de herfst leidt de herder, langs de rivier, zijn schapen naar Biniés. Het dorp ligt 20 km ten zuiden van Ansó, waar de temperaturen milder zijn en het gras groener. Een deel van de kudde wordt nog verder naar het zuiden gebracht, dichter bij Zaragoza. Wanneer het in de lente warmer wordt en de grasweides weer groener worden, keren de herder en zijn schapen terug naar Ansó voor de geboortes van de lammetjes.

Geleidelijk stijgen de temperaturen ook op in de bergen. Aan het begin van juli trekken de herder en zijn kudde langzaam de bergen in en grazen zijn schapen op hoogtes tot 2500 meter. Het landschap, gekarakteriseerd door zijn steile rotsbergen en eindeloze groene weiden, vormt het decor voor de zomer. Beren en andere roofdieren zijn de enige bedreiging voor dit anders vreedzame tafereel. 

Bij de eerste sneeuwval, vaak in november, dalen ze stilaan opnieuw af naar Ansó voor de herfst. Dan is het ook de periode waarin lammetjes geboren worden in het najaar. De herder en zijn kudde trekken tijdens winter weer richting de laaglanden. In totaal legt de herder ten minste 155 km af per jaar voor zijn praktijk.

Tijdens deze jaarlijkse tocht komt de kudde in contact met verschillende ecosystemen: bossen, de rivier, weiden, de bodem en verschillende predatoren. Elk element is verweven met de andere. Dankzij het interview werd het mogelijk om die informatie te visualiseren per stop die de herder maakt afhankelijk van het seizoen: Biniés tijdens de winter, Ansó in de lente en de herfst en Gamueta tijdens de zomer. De drie plekken hebben elk hun eigen klimaat, hoogte, cycli en biodiversiteit.

“Deze lente zaten er beren in de buurt van Ansó. In plaats van de schapen vrij rond te laten lopen en buiten te laten slapen, moesten ze ’s nachts in een lager gelegen stal blijven.”

In het schema wordt zichtbaar welke interacties er ontstaan met de lokale fauna. De hoogste aantallen berenaanvallen op kuddes gebeuren vlak voor hun winterslaap in de herfst en op het einde van hun winterslaap in de lente, precies wanneer de schapen ook in Ansó zijn.

Op dezelfde manier is ook zichtbaar wanneer de rivier op haar hoogste punt staat, wanneer bepaalde vogels overwinteren in de regio of wanneer de paartijd is van bepaalde dieren. Zo werd duidelijk hoe al die ritmes elkaar beïnvloeden om ermee te kunnen ontwerpen.

Ontwerpen aan de hand van landschap en seizoenen

Het ontwerp focust zich op Ansó’s interactie met haar natuurlijke omgeving. Meer specifiek op het conflict tussen de herders en de beren.

Het landschapsontwerp stelt voor om een reeks openingen te maken in de dichte dennenbossen rond het dorp. Deze hebben drie doelen:

– beren ontmoedigen om dichter bij de kuddes te komen, omdat beren schuilplaatsen verkiezen in gesloten bossen

– ruimte creëren voor nieuwe beplanting die biodiversiteit aantrekt maar beren afweert; 

– en de bosbodem herstellen met retentievijvers

Die vijvers zijn ontworpen volgens de keyline-methode: een techniek waarbij water wordt vertraagd naar de rivier toe door het opvangen langs hoogtelijnen in het landschap.

Op detailniveau levert dit nieuwe interacties op: sommige vijvers ondersteunen waterdieren, andere vormen broedplekken voor vogels. Samen creëren ze een natuurlijke bufferzone die tegelijk beren op afstand houdt.

Het hout dat vrijkomt bij de bosopeningen wordt gebruikt in de architecturale interventies. Omgekeerd worden stenen en paden uit het dorp ingezet in het landschap. De architecturale elementen, zoals de schapenstal, ondersteunen seizoensgebonden activiteiten: de beschutting van schapen, het scheren van schapen in de lente en het verwerken van wol. Het laat toe om de ruimtes die oorspronkelijk enkel door de herder gebruikt worden, ook toegankelijk te maken voor het dorp zelf wanneer ze tijdens zomer en winter leegstaan. Zo kunnen ze gebruikt worden voor culturele activiteiten.

Hoewel Diego’s kudde voorlopig gespaard bleef van berenaanvallen, moest hij zijn manier van kuddebeheer aanpassen. Het ontwerp van Ijeoma Ruben in ‘Stitching Streams’ biedt Diego en de andere herders de kans om de situatie rond Ansó onder controle te houden via landschappelijke en architecturale ingrepen. Zo ontstaat niet enkel een veiligere situatie voor kuddes, maar ook een rijker landschap dat biodiversiteit én gemeenschapsleven stimuleert.