Onder de glazen hemel
Wie vandaag het woord ‘serre’ of ‘broeikas’ hoort, denkt misschien aan ambitieuze tuiniers, een aderlating in je energierekening, of een sombere metafoor voor de klimaatopwarming. Voor de 19e-eeuwse burger daarentegen doen dezelfde woorden denken aan technologische moderniteit, een escapistische ontmoetingsplek en de kunstenares Marie-Antoinette Marcotte, die deze complexe ruimte in haar schilderijen vastlegde.
Marie-Antoinette Marcotte, Serre met azalea’s, 1905, olieverf op doek, 80,5 x 101 cm, Gent, MSK, inv. 1906-N.
Marie-Antoinette Marcotte, “la peintre des serres”
“De nombreux intérieurs de serres, aux lumières filtrantes, aux fleurs vivement touchées, montrent Mlle Marcotte cherchant et trouvant un motif qui soit à elle, et rien qu’à elle.” (‘Au jour le jour- échos de la ville’, L’Indépendance Belge, 10 november 1901, 2.)
De krant L'Indépendance Belge laat er geen twijfel over bestaan: met haar serreschilderijen heeft Marie Antoinette Marcotte (1867-1929) voor zichzelf een unieke en succesvolle niche uitgesneden in de 19e-eeuwse Belgische kunstwereld. Talloze recensies benadrukken de originaliteit van het onderwerp en Marcottes talent om de zonnige kleuren en broeierige atmosfeer van de serre op doek weer te geven.
Hoewel Marcotte de enige kunstenaar lijkt te zijn die plantenkassen zo vaak opnieuw schilderde, waagden ook andere Europese kunstenaars zich af en toe aan het onderwerp - denk aan James Tissot of Edouard Manet. Deze werken werden opgespoord in museale collecties en op veilingsites en werden één voor één onder de loep genomen. Door schilderijen als visuele bron centraal te plaatsen, komen parallellen en verschillen aan het licht die aantonen hoe de serre gebruikt en beleefd werd in de 19e eeuw.
James Tissot, The bunch of lilacs, ca. 1875, olieverf op doek, afmetingen onbekend, private collectie.
Edouard Manet, Dans la serre, 1879, olieverf op doek, 115 x 150 cm, Berlijn Alte Nationalgalerie, AI 550.
De beeldanalyse van de schilderijen werd gecombineerd met recente wetenschappelijke literatuur, bijvoorbeeld over de glasindustrie, koloniale horticultuur en interieurgeschiedenis. Primaire bronnen zoals verkoopcatalogi, krantenartikelen en brieven werden onderzocht om de schilderijen in contemporaine praktijken te gronden. De focus lag in het bijzonder op Marcotte: door de archieven grondig te doorspitten konden we steeds meer te weten komen over haar persoonlijke en professionele leven.
De hele wereld in je tuin
Toen Marcotte in de jaren 1890 begon aan haar serie serreschilderijen waren deze bouwwerken al tientallen jaren populair en onmogelijk weg te denken uit het stadsbeeld. Naar het voorbeeld van Groot-Brittannië werden in Vlaanderen, in het bijzonder in Gent, elk jaar verschillende tentoonstellingen georganiseerd waar bloemen uit serres aan het publiek werden voorgesteld. Ook talloze tuinbouwkundige handleidingen, tijdschriften en verenigingen werden opgericht. Serres werden gebouwd aan de huizen of in de tuinen van de bourgeoisie en adel, maar ook in openbare parken werden reusachtige plantenkassen gebouwd voor een breed publiek.
Het succes van de serre berust echter op machtsdynamieken die zich ver buiten Europa strekken: de plantenweelde werd mogelijk gemaakt door wereldwijde koloniale relaties. Het bouwwerk ontwikkelde zich allereerst om ‘exotische’ plantensoorten uit de kolonies in de kille Europese klimaten te doen overleven, zodat ze in het Westen bestudeerd konden worden. Al snel werden kassen echter statussymbolen: zo moesten de gigantische publieke serres van de allerhoogste adel, de serres van Laken bijvoorbeeld, hun internationale macht demonstreren door een scala aan ‘exotische’ plantensoorten tentoon te stellen aan bezoekers. Uitheemse planten vonden ook hun weg naar de woningen van de bourgeoisie, waar de wetenschappelijke insteek moest onderdoen voor de schoonheid van het groen in het interieur.
Arbeid en elegantie
Om de plantenweelde in de serre in stand te houden, was veel zorg en arbeid nodig. Omdat het bouwwerk serre zich op de overgang tussen het huis en de tuin bevond, zijn op schilderijen zowel tuinmannen als dienstmeiden te zien. Het fysieke werk werd echter liefst buiten het zicht van de bewoners uitgevoerd, en wordt dus ook in de kunst zelden afgebeeld.
Anna Petersen, Breton girl looking after plants in the hothouse, 1884, olieverf op doek, 121 x 110 cm, Kopenhagen, Statens Museum for Kunst, KMS8289.
In de tweede helft van de 19e eeuw groeide de interesse van welgestelde vrouwen uit de bourgeoisie om zelf de handen uit de mouwen te steken in hun eigen private serres. Al decennialang werd de bloem gebruikt als stereotiepe metafoor om vrouwen mee te beschrijven: mooi en elegant, maar ook passief en weerloos. Horticultuur vereiste echter veel kennis en fysieke arbeid, beide controversieel voor burgervrouwen in deze periode. In de meeste serreschilderijen worden vrouwen daarom sierlijk en bevallig afgebeeld. Ze raken bijvoorbeeld een bloem aan of poseren simpelweg voor de kunstenaar, terwijl ze in realiteit actief bijleerden en zwaarder werk verzetten.
Tegenover de magere representatie van actieve arbeid in serres staan talloze afbeeldingen van ontspanning en sociale interactie. In zowel de private plantenkas als de openbare wintertuinen werd een scala aan vrijetijdsbestedingen beleefd en geschilderd, gaande van lezen tot theedrinken en van moederschap tot romantische intriges.
Berthe Morisot, La lecture, 1888, olieverf op doek, afmetingen onbekend, Florida, Sint-Petersburg Museum of Fine Arts, 1981.2.
James Tissot, The fan, ca. 1875; olieverf op doek, 38,1 x 48,3 cm, Hartford, Wadsworth Museum of Art.
Het bloemstuk architecturaal omkaderd
In vergelijking met andere Europese kunstenaars kiest Marcotte er doorgaans voor geen mensen af te beelden in haar serreschilderijen. In de plaats daarvan ligt de nadruk op de bloemen en planten enerzijds, en de architectuur anderzijds. In zekere zin heeft het onderwerp dus opvallende gelijkenissen met het bloemstuk, een van de weinige genres die aanvaardbaar werden gevonden voor vrouwelijke kunstenaars.
Marie-Antoinette Marcotte, Bloempotten met azalea’s en blauwe bloemen voor een serre, ca. 1910, olieverf op doek, afmetingen en locatie onbekend.
Volgens critici was er geen ‘denkwerk’ nodig om een bloemstuk te schilderen, enkel oog voor elegantie en inzicht in kleurwerking - naar de standaard van de 19e eeuw dus ideaal voor vrouwen.
Marcotte speelde dus in op het traditioneel ‘vrouwelijke’ karakter van het bloemstuk, maar zette deze stereotypen om naar een artistiek en professioneel voordeel door te verwijzen naar een andere, traditioneel ‘mannelijk’ geconnoteerde kunstvorm: de architectuur. De aantrekkingskracht van de serre lag in het innovatief gebruik van ijzer, staal en glas, waarmee een luchtige en bijna volledig transparante constructie kon worden gebouwd. De architectuur, eens zo massief en imposant, was nu een spel van licht en helderheid geworden.
Ook in Marcottes schilderijen wordt de visuele kracht van het bouwwerk duidelijk: er is grote aandacht voor de speling van het licht door het glas, maar ook de regelmaat van de glaspanelen brengen structuur en perspectief, contrasterend met de organische kleurenweelde van de bloemen. De bloeiende en snel evoluerende industrie maakte deze droom technisch en materieel mogelijk. Marcotte brengt zo vernieuwing in het traditionele genre van het bloemstuk, door het te combineren met de industriële moderniteit.
Uniek werk en een unieke bron
De combinatie van iconografische analyse met (kunst)historisch onderzoek biedt meer inzicht in de kunstwerken van Marcotte en haar tijdgenoten en de dialoog die ze aangaan met het complexe discours dat gevoerd werd rond de serrecultuur. Plantenkassen bevonden zich immers op een artistiek en ideologisch knooppunt waar genderstereotypen, maatschappelijke uitdagingen en noties van moderniteit samenkomen en uitgedaagd worden.
Marcottes succesvolle niche die ze zelf graag “sous les ciels de verre” noemt, is een historische getuigenis van een kunstenares die haar plaats vindt in de 19e-eeuwse kunstwereld met een onderwerp dat in zijn relevantie en complexiteit sprekend is voor de maatschappij waarin zij leefde. De inclusie van vrouwen in historisch onderzoek in de breedste zin blijft daarom cruciaal om het ideaal van een inclusief, multidimensionaal en diepgaand begrip van de geschiedenis te bereiken.
Marie-Antoinette Marcotte, Onder de glazen hemel, datering onbekend, olieverf op doek, afmetingen onbekend, Antwerpen, KMSKA.
Bibliografie
Onuitgegeven primaire bronnen
A.D. Krantenknipsel Expositions d’Art – Palais des Beaux-Arts. Fonds Frédéric De Smet, doos Magritte, René – Martin, Alfred HS.III.16, map Marcotte, Marie-Antoinette HS.III.16.1815. Gent: Speciale Collectie Boekentoren, Universiteit Gent, 1 januari 1929.
Brief aan Marie-Antoinette Marcotte. Dossier concernant le Salon Triennal d’Anvers de 1904, les acquisitions envisagées, par le département et celles effectivement réalisées en faveur du musée, à savoir Portrait de jeune fille par Juliaan De Vriendt (inv. 3756), Serre d’azalées par Marie-Antoinette Marcotte (inv. 3757) et Les filles de Satan par Rombaux (inv. 3758), Dossiers
enregistrés dans le système Agenda (en usage entre 1843 et 1940 environ), Bestanddeel 5020, BE A4004 FM-II-5020, inv. 3756-3758. Brussel: AKMSKB, 30 augustus 1905.
Catalogus Cercle Artistique et Littéraire – M.A. Marcotte et Lucie Jacquart. Fonds Frédéric De Smet, doos Magritte, René – Martin, Alfred HS.III.16, map Marcotte, Marie-Antoinette HS.III.16.1815. Gent: Speciale Collectie Boekentoren, Universiteit Gent, 13 maart 1921.
Catalogus Galerie de Centaure, Exposition Léon Spilliaert. Fonds Frédéric De Smet, doos Spilliaert, Léon – Steyaert, Louis HS.III.16, map Spilliaert, Léon, HS.III.16.2388. Gent: Speciale Collectie Boekentoren, Universiteit Gent, 14 oktober 1922.
Claus, Emile. Brief aan Charlotte Dufaux ("Comment est ce possible"). Fonds Emile Claus (Brussel, AHKB, 4 januari 1899), met dank aan Mieke Ackx en Johan Cauwels.
Cr. Krantenknipsel De Gentsche Floraliën – tentoonstelling van bloemenschilderijen uit de Standaard. AHKB, verkregen via Mieke Ackx en Johan Cauwels, waarvoor dank.
Doudelet, Charles. Brief aan Frédéric De Smet (“Monsieur, j’ai avantage de vous
annoncer… ”). Fonds Frédéric De Smet, doos Doudelet, Charles – Dubois d’Aische, Comte HS.III.16, map Doudelet, Charles, HS.III.16.971. Gent: Speciale Collectie Boekentoren, Universiteit Gent, 2 januari 1923.
Exposition Marcotte, Cercle Artistique Waux-Hall. Map Marie-Antoinette Marcotte, II3.756. Brussel: AHKB, datering onbekend.
Galerie du Studio, Exposition Sous les Ciels de Verre, M.-A. Marcotte, Invitation. Fonds Frédéric De Smet, doos Magritte, René – Martin, Alfred HS.III.16, map Marcotte, MarieAntoinette HS.III.16.1815. Gent: Speciale Collectie Boekentoren, Universiteit Gent, 27 januari 1926.
J.M. Krantenknipsel Mlle Marcotte se trouve être compte […]. Fonds Frédéric De Smet, doos Magritte, René – Martin, Alfred HS.III.16, map Marcotte, Marie-Antoinette HS.III.16.1815. Gent: Speciale Collectie Boekentoren, Universiteit Gent, datering onbekend.
Kopie van Catalogue exposition d’œuvres de Mlle M.A. Marcotte, MM. Alfred Delaunois, Omer Dierickx in de Salle des fêtes de la Société Royale de l’Académie de Musique, 1-8/12/1901. Wetenschappelijke dossiers, Marie-Antoinette Marcotte. Gent: Museumbibliotheek MSK, 1 december 1901.
Krantenknipsel Arts, sciences, lettres – exposition Marcotte et Eugène Colignon, 2, Rue des Petits-Carmes. Fonds Frédéric De Smet, doos Magritte, René – Martin, Alfred HS.III.16, map Marcotte, Marie-Antoinette HS.III.16.1815. Gent: Speciale Collectie Boekentoren, Universiteit Gent, 31 januari 1926.
Krantenknipsel Beaux-Arts – Exposition M. Marcotte. Fonds Frédéric De Smet, doos Magritte, René – Martin, Alfred HS.III.16, map Marcotte, Marie-Antoinette HS.III.16.1815. Gent: Speciale Collectie Boekentoren, Universiteit Gent, 1 januari 1929.
Krantenknipsel Bij Karel Doudelet uit De Standaard 12, nr. 220, p.2. Fonds Frédéric De Smet, doos Doudelet, Charles – Dubois d’Aische, Comte HS.III.16, map Doudelet, Charles, HS.III.16.971. Gent: Speciale Collectie Boekentoren, Universiteit Gent, 13 augustus 1929.
Krantenknipsel En province uit Le Petit Bleu. Speciale Collectie, C. 10062. Gent: Speciale Collectie van de Boekentoren, Universiteit Gent, 11 april 1896.
Krantenknipsel Exposition Rétrospective – M.A. Marcotte – Galeries d’Art Larribe. Fonds Frédéric De Smet, doos Magritte, René – Martin, Alfred HS.III.16, map Marcotte, MarieAntoinette HS.III.16.1815. Gent: Speciale Collectie Boekentoren, Universiteit Gent, 18 oktober 1930.
Krantenknipsel Marie-Antoinette Marcotte (Anvers) – Les serres royales de Laeken. Fonds Frédéric De Smet, doos Magritte, René – Martin, Alfred HS. III.16, map Marcotte, Marie Antoinette HS.III.16.1815. Gent: Speciale Collectie Boekentoren, Universiteit Gent, datering onbekend.
Krantenknipsel Nos artistes à l’étranger. Fonds Frédéric De Smet, doos Magritte, René – Martin, Alfred HS.III.16, map Marcotte, Marie-Antoinette HS.III.16.1815. Gent: Speciale Collectie Boekentoren, Universiteit Gent, 5 mei 1927.
Krantenknipsel Nos artistes. Fonds Frédéric De Smet, doos Magritte, René – Martin, Alfred HS.III.16, map Marcotte, Marie-Antoinette HS.III.16.1815. Gent: Speciale Collectie Boekentoren, Universiteit Gent, 24 mei 1925.
Krantenknipsel Nos peintres. Fonds Frédéric De Smet, doos Magritte, René – Martin, Alfred HS.III.16, map Marcotte, Marie-Antoinette HS.III.16.1815. Gent: Speciale Collectie Boekentoren, Universiteit Gent, 12 juni 1927.
Krantenknipsel Notes d’art – au Cercle Artistique et Littéraire. Fonds Frédéric De Smet, doos Magritte, René – Martin, Alfred HS.III.16, map Marcotte, Marie-Antoinette HS.III.16.1815. Gent: Speciale Collectie Boekentoren, Universiteit Gent, datering onbekend.
Maervoet, Michel. Postkaart aan ‘Monsieur le Conservateur’. Map Marie-Antoinette Marcotte, 4888. Brussel: AHKB, 25 juli 1988.
Marcotte, Marie-Antoinette. Bevestigingsbewijs van de betaling van Van den Nest aan M.A. Marcotte voor het schilderij ‘Enfant en prière’. Map Marie-Antoinette Marcotte, 4888. Brussel: AHKB, 05 december 1896.
———. Brief aan een onbekende ontvanger (“Monsieur, je me suis présentée”). Dossier concernant le Salon Triennal d’Anvers de 1904, les acquisitions envisagées, par le département et celles effectivement réalisées en faveur du musée, à savoir Portrait de jeune fille par Juliaan De Vriendt (inv. 3756), Serre d’azalées par Marie-Antoinette Marcotte (inv. 3757) et Les filles de
Satan par Rombaux (inv. 3758), Dossiers enregistrés dans le système Agenda (en usage entre 1843 et 1940 environ), Bestanddeel 5020, BE A4004 FM-II-5020, inv. 3756-3758. Brussel: AKMSKB, 27 augustus 1905.
———. Brief aan Emile Claus (“Merci pour les bons conseils”). Fonds Emile Claus, boîte IV, Brussel, AHKB, 14 november …. .
———. Brief aan Frédéric De Smet (“Merci de tout cœur”). Fonds Frédéric De Smet, doos Magritte, René – Martin, Alfred HS.III.16, map Marcotte, Marie-Antoinette HS.III.16.1815. Gent: Speciale Collectie Boekentoren, Universiteit Gent, datering onbekend.
———. Brief aan Servaas van Rooijen. Bijzondere collecties – schildersbrieven. 8001-01 - OV 2 , 759. Den Haag: Haags Gemeentearchief, 1918.
———. Handgeschreven kopie van een ongespecificeerd krantenartikel. Bijzondere collecties – schildersbrieven. 8001-01 - OV 2 , 759. Den Haag: Haags Gemeentearchief, datering onbekend.
Ongetiteld krantenknipsel uit De Standaard (“Mevr. M. Marcotte stelt tentoon”). Map Marie-Antoinette Marcotte, II3.756. Brussel: AHKB, 1 februari 1926.
Pencil, Krantenknipsel Beaux-Arts – Exposition Marcotte. Fonds Frédéric De Smet, doos Magritte, René – Martin, Alfred HS.III.16, map Marcotte, Marie-Antoinette HS.III.16.1815. Gent: Speciale Collectie Boekentoren, Universiteit Gent, datering onbekend.
———. Krantenknipsel Beaux-Arts – Exposition M. Marcotte. Fonds Frédéric De Smet, doos Magritte, René – Martin, Alfred HS.III.16, map Marcotte, Marie-Antoinette HS.III.16.1815. Gent: Speciale Collectie Boekentoren, Universiteit Gent, 24 maart 1927.
———. Krantenknipsel Chez nos artistes – Marie Antoinette Marcotte. Fonds Frédéric De Smet, doos Magritte, René – Martin, Alfred HS.III.16, map Marcotte, Marie-Antoinette HS.III.16.1815. Gent: Speciale Collectie Boekentoren, Universiteit Gent, 11 oktober 1926.
Sancy, René. Krantenknipsel Salle Oor – Exposition Marcotte uit Le Matin. Map Marie-Antoinette Marcotte, II3.756. Brussel: AHKB, 11 maart 1926.
Serruys, Yvonne. Brief aan Emile Claus (“Cher Monsieur”). Fonds Emile Claus, boîte IV, (Brussel, AHKB: 1896). Tentoonstelling van Belgische kunst – schilderijen, teekeningen [sic] en beeldhouwwerken. Uitgeverij onbekend, 1917. Met dank aan Mieke Ackx en Johan Cauwels.
Uitnodiging Cercle Artistique et Littéraire Waux-Hall (Parc), Sous les ciels de verre. Map Marie-Antoinette Marcotte, II3.754. Brussel: AHKB, 1 december …
Uitnodiging Galerie Georges Petit, Intérieurs de Serres et Figures. Dossier concernant le Salon Triennal d’Anvers de 1904, les acquisitions envisagées, par le département et celles effectivement réalisées en faveur du musée, à savoir Portrait de jeune fille par Juliaan De Vriendt (inv. 3756), Serre d’azalées par Marie-Antoinette Marcotte (inv. 3757) et Les filles de Satan par
Rombaux (inv. 3758), Dossiers enregistrés dans le système Agenda (en usage entre 1843 et 1940 environ), Bestanddeel 5020, BE A4004 FM-II-5020, inv. 3756-3758. Brussel: AKMSKB, 1904.
Uitnodiging voor een tentoonstelling bij de Cercle Artistique et Littéraire in Gent. Speciale Collectie van de Boekentoren, Universiteit Gent, map Marcotte, M.A., BIB.VLBL.HFIII.M.006.15. Gent: Universiteitsbibliotheek, 1902.
van Rooijen, Servaas. Brief aan een onbekende ontvanger. Bijzondere collecties –
schildersbrieven. 8001-01 - OV 2 , 759. Den Haag: Haags Gemeentearchief, 1918.
Gepubliceerde primaire bronnen
Abry, L. ‘L’Art à Anvers - L’exposition M.-A. Marcotte’. L’Art Moderne 25, nr. 3 (15 januari 1905): 19.
———. ‘Mlle Marie-Antoinette Marcotte’. L’Art Moderne 22, nr. 44 (2 november 1902): 364.
‘Au Cercle Artistique. Exposition des œuvres de Mlle Marie-Antoinette Marcotte’. L’Art Moderne 17, nr. 13 (1897): 102.
Audot, Louis-Eustache. Figures pour le bon jardinier. Parijs: Audot, 1826.
———. Traité de la composition et de l’ornement des jardins. Avec cent soixante et une planches représentant, en plus de six cent figures, des plans de jardins, des fabriques propres à leur décoration, et des machines pour élever les eaux ; ouvrage faisant suite à l’Almanach du bon jardinier. Parijs: Audot, 1839.
Ausstellung Belgischer Kunst. Unter dem Protektorate der Belgischen Regierung. Brussel: G. Van Oest en Co., 1908.
B. ‘Tentoonstelling van Mej. M.A. Marcotte in de Verlatzaal van 25 october tot 3 november 1902’. Onze Kunst 1, nr. 2 (1902): 180.
B., S. ‘Les récompensées du Salon’. Ève, 18 juli 1926.
Burgess, John Cart. A practical essay on the art of flower painting. Londen: D. Jaques, 1811.
Buysse, Cyriel, Charles Bernard, en H. de Boer. L’art belge en exil. Den Haag: Uitg. Mij. De Cicerone, 1918.
‘Canton de Nogent. Nos artistes’. L’Echo Nogentais 86, nr. 13 (21 februari 1904): 2.
Catalogue des ouvrages de peinture, sculpture, dessin, gravure, architecture et art décoratif exposés au Grand Palais des Champs-Elysées. Parijs: Compagnie Française des papiers monnaie, 1907.
Catalogue des ouvrages de peinture, sculpture, dessins, gravure, architecture et objets d'art exposés au Champ-de-Mars. Parijs: Evreux Ch. Hérissey, 1896.
Ch., Et. ‘Notes d’art - L’Union des Femmes Peintres et Sculpteurs II’. La Liberté, 9 februari 1911.
Chabot, Georges, en Fritz Van Loo. Catalogus van het Museum van Schoone Kunsten Gent. II: moderne meesters. Gent: Ad. Hoste, 1932.
Chavance, René. ‘Art et lettres - le Salon des Femmes Peintres’. La Liberté, 21 februari 1927, 2.
———. ‘Au Salon - les surprises d’une promenade’. La Liberté, 24 mei 1931.
———. ‘Le Salon des Indépendants’. La Liberté, 27 januari 1920.
Claude, Jean. ‘La vie artistique. Le Salon de la gravure au couleurs – Les intérieurs de serre de Mlle Marcotte. Les dessins de M. Nicolet.’. Le Petit Parisien 30, nr. 10.603 (1905): 2.
‘Correspondance de Belgique’. La Revue des Beaux-Arts 1 (1 februari 1889): 117.
D., M. ‘L’art - Salon des Femmes Peintres et Sculpteurs’. La Française 17, nr. 550 (21 januari 1922): ongenummerd.
De France, Rosati. ‘Salon de l’Union Internationale des Beaux-Arts et des Lettres’. La Revue Septentrionale, 1910, 334.
De Graef, Gustave. Nos artistes Anversois. Notices biographiques. Antwerpen: J. Theunis, 1898.
De la Court vander Voort, Pieter. Byzondere aenmerkingen over het aenleggen van pragtige en gemeene landhuizen, lusthoven, plantagien en aenklevende cieraden : Waer by gevoegt is eene verhandeling aengaende het snoeyen en voortteelen van vrugt-en wilde boomen [...] Als mede om onfeilbaar ananas-vrugten, ook citroen-, limoen-, oranje-boomen en andere gewassen van warmer luchtstreek onder onze koude voort te queeken en te vermenigvuldige, nevens een berigt om de benodige weer-glazen daer toe te maken. 2de dr. Amsterdam: K. v. Tongerlo en F. Houttuin, 1763.
De Mont, Paul. De schilderkunst in België van 1830 tot 1921. ’s-Gravenhage: Nijhoff, 1921.
De Puydt, Paul-Emile. Les plantes de serre. Traité théorique et pratique de la culture de toutes les plantes qui demandent un abri sous le climat de la Belgique. Mons: Monceaux, 1866.
De Schelde. ‘Kunstschilderes Marcotte’. 5 december 1922.
Dewing, Maria Oakey. ‘Flower painters and what the flower offers to art’. Art and Progress 6, nr. 8 (1915): 255-62.
Donos, Charles, en A. Breuer. Nos contemporains. Portraits et biographies des personnalités belges ou résidant en Belgique, connues par l’œuvre littéraire, artistique ou scientifique, ou par l’action politique, par l’influence morale ou sociale. Impr. économique, A. Breuer, 1904.
Driejaarlijksche tentoonstelling Antwerpen. Antwerpen: Koninklijke Maatschappij/Vereeniging tot Aanmoediging der Schoone Kunsten Antwerpen, 1920.
Du Caju, Maria. Le livre de la femme de ménage. Deuxième partie: économie domestique, alimentation, hygiène, puériculture, horticulture. Brussel: Lebègue, 1924.
Du Castillon, Léonce. ‘L’influence artistique de Claus’. Gand Artistique 5, nr. 6 (juni 1926): 113-20. E.C. ‘Studio Talk’. The Studio 10, nr. 98 (augustus 1900): 180-98.
‘Echos’. Gazette de l’Hôtel Drouot 14, nr. 313 (10 november 1905): 2.
‘Ephémérides. Marchés des fleurs à Paris et à Bruxelles’. Annales de la Société Royale d’Agriculture et de Botanique de Gand 1 (1845): 215.
Explication des ouvrages de peinture, sculpture, architecture, gravure et lithographie des artistes vivants exposés au Grand Palais des Champs-Elysées. Parijs: Imprimerie Paul Dupont, 1904.
Explication des ouvrages de peinture, sculpture, architecture, gravure et lithographie des artistes vivants exposés au Grand Palais des Champs-Elysées. Parijs: Imprimerie Paul Dupont, 1905.
Explication des ouvrages de peinture, sculpture, architecture, gravure et lithographie des artistes vivants exposés au Grand Palais des Champs-Elysées. Parijs: Imprimerie Paul Dupont, 1908.
Explication des ouvrages de peinture, sculpture, architecture, gravure et lithographie des artistes vivants exposés au Grand Palais des Champs-Elysées. Parijs: Imprimerie Paul Dupont, 1909.
Explication des ouvrages de peinture, sculpture, architecture, gravure et lithographie des artistes vivants exposés au Grand Palais des Champs-Elysées. Parijs: Imprimerie Paul Dupont, 1910.
Explication des ouvrages de peinture, sculpture, architecture, gravure et lithographie des artistes vivants exposés au Grand Palais des Champs-Elysées. Parijs: Imprimerie Paul Dupont, 1911.
Explication des ouvrages de peinture, sculpture, architecture, gravure et lithographie des artistes vivants exposés au Palais des Champs-Elysées. Parijs: Imprimerie Paul Dupont, 1890.
Explication des ouvrages de peinture, sculpture, architecture, gravure et lithographie des artistes vivants exposés au Palais des Champs-Elysées. Parijs: Imprimerie Paul Dupont, 1892.
Explication des ouvrages de peinture, sculpture, architecture, gravure et lithographie des artistes vivants exposés au Palais des Champs-Elysées. Parijs: Imprimerie Paul Dupont, 1899.
Explication des ouvrages de peinture, sculpture, architecture, gravure et lithographie des artistes vivants exposés aux Champs-Elysées. Parijs: Imprimerie Paul Dupont, 1888.
Exposition générale des Beaux-Arts, Bruxelles, Catalogue. Brussel: A. Lesigne, 1907.
Exposition générale des Beaux-Arts. Catalogue explicatif. Brussel: Impr. de C. Lelong, 1907.
Flament, Julien. ‘Frans Mortelmans’. Clarté 12, nr. 10 (1 oktober 1939): 15-17.
Galeotti, Henri. Catalogue des collections de plantes rares de serre et de pleine terre délaissées par M. Parmentier d’Enghuin. Brussel: Imprimerie de F. Parent, 1853.
Galeotti, M. ‘Quelques mots sur les fougères’. Journal d’horticulture pratique de la Belgique. Ou guide des amateurs et jardiniers 11 (1854): 12-15.
Gazette de Charleroi. ‘La Hestre - nos artistes’. 4 december 1896.
Géo B. ‘Le 6me Salon du Cercle Artistique - salle de la Bourse Charleroi’. Gazette de Charleroi, 15 april 1926.
Gijselaar, A. Catalogues des collections de plantes rares, de serre chaude et de serre tempérée, ainsi que des serres de fer et de bois, et des appareils à échauffer (thermosiphon) délaissées par A. de Gijselaar. s.l.: Imprimerie des héritiers H. van Munster et fils, 1854.
‘Informations -Expositions’. Gazette de l’Hôtel Drouot 32, nr. 123 (17 november 1923): 1.
Journal de Bruxelles. ‘Les nouvelles’. 31 december 1921.
Ladoué, Pierre. ‘Eve chez les artistes - exposition des Femmes Peintres et Artistes’. Ève, 27 januari 1924.
La Meuse. ‘Nécrologie’. 31 januari 1895.
Le Gaulois. ‘Faits du jour’. 3 mei 1904.
Lemonnier, Camille. L’école belge de peinture : 1830-1905. Brussel: Van Oest, 1906.
‘Letteren en kunst - schilderkunst te Antwerpen. F. Mortelmans en W. van Riet’. De Maasbode, 27 maart 1927.
‘Le Salon de Bruxelles, troisième article, les peintresses belges’. L’Art Moderne 4, nr. 38 (21 september 1884): 305-9.
Le Vingtième Siècle. ‘Les Expositions’. 6 april 1937.
L’Indépendance Belge. ‘Au jour le jour- échos de la ville’. 10 november 1901.
L’Indépendance Belge. ‘Au jour le jour- échos de la ville’. 26 februari 1905.
L’Indépendance Belge. ‘La Province’. 14 januari 1905.
March, L. D. ‘Flower-painting in oils’. The Art Amateur 14, nr. 1 (1885): 7-10.
‘M.A. Marcotte’. De Kunst 10, nr. 511 (10 november 1917): 84.
Maus, Octave. ‘Expositions’. L’Art Moderne 21, nr.45 (10 november 1901): 375.
Michèle. ‘Au Salon des Femmes Peintres’. Ève, 13 maart 1921.
M.N., Charles François Antoine. ‘L’histoire de l’horticulture contemporaine. De
l’horticulture urbaines et des jardins d’hiver’. Annales de la Société Royale d’Agriculture et de Botanique de Gand 3 (1847): 24-30.
Morren, Charles. Les femmes et les fleurs. Luik: H. Dessain, 1838.
Nautet, Francis. ‘Chronique artistique - l’exposition des femmes-peintres’. Journal de Bruxelles, 25 november 1888.
Neumann, Louis. Art de construire et de gouverner les serres. 2de dr. Parijs: Audot, 1846.
‘Nouveau local de la Société des Beaux-Arts de Verviers - Exposition de Mlle Marcotte’. L’Art Moderne 18, nr. 14 (3 april 1898): 112.
‘Petite Chronique’. L’Art Moderne 17, nr. 12 (21 maart 1897): 95.
‘Petite Chronique’. L’Art Moderne 25, nr. 46 (12 november 1905): 370-71.
Picard, Edmond. Trois saisons d’activité, 1905, 1906, 1907, Ostende centre d’art. Brussel: Veuve Ferdinand Larcier, 1907.
Pierron, Sander. ‘Les Beaux Arts à l’Exposition Universelle - La peinture en Belgique IV - Le paysage - Les intimistes’. L’Indépendance Belge 81, nr. 214 (2 augustus 1910): 3.
‘Provincienieuws - Kunst - Belgische moderne kunst (II)’. Limburger Koerier 72 (13 oktober 1917): 1-2.
‘Quelques remarques relatives à la culture générale des plantes dans les Salons (1)’. Journal d’horticulture pratique de la Belgique. Ou guide des amateurs et jardiniers 11 (1854): 188-90.
R.N. ‘Mlle Marie-Antoinette Marcotte’. L’Art Moderne 16, nr. 49 (1896): 386.
Rogghé, W. ‘Driejaarlijke kunstentoonstelling te Gent’. Nederlandsch Museum, nr. vol. 1 (1880): 321-66.
Sarradin, Edouard. ‘Le tour du Salon de la Société des Artistes Français, la peinture - Salle 30’. Journal des Débats Politiques et Littéraires 122, nr. 119 (30 april 1910): 2-3.
———. ‘Notes d’art. Mlle M.-A. Marcotte – M. Gabriel Nicolet’. Journal des Débats
Politiques et Littéraires 117, nr. 312 (10 november 1905): 3.
Société des Artistes Français, le Salon, 137e exposition officielle. Parijs: Imprimerie Paul Dupont, 1924.
Sparrow, Walter Shaw. Women painters of the world. From the time of Caterina Vigri, 1413-1463, to Rosa Bonheur and the present day. Londen: Hodder & Stoughton, 1905.
‘Succession de Mme Sarah-Bernard’. Gazette Hôtel Drouot 32, nr. 71 (14 juni 1923): zonder paginanummers.
Un Contribuable. ‘Canton de Nogent. Nos artistes. Mlle M.-A. Marcotte’. L’Echo Nogentais 83, nr. 93 (1901): 2.
‘Van maand tot maand tentoonstellingen - tentoonstelling van Mejuffer M. A. Marcotte in de Verlat-zaal van 15 oktober tot 2 november’. Kunst en Leven 1902-1903 (1902): 43.
Van Puyvelde, Leo. De Belgische schilders in Holland. Hoe zij Holland zagen. Leiden: A. W. Sijthoffs uitgevers-maatschappij, 1919.
van Ruyven, Roeland. ‘Schilderessen der 19e eeuw II’. De Haagsche Vrouwenkroniek 17, nr. 34 (22 augustus 1930).
Viola, Maria. Tentoonstelling van Belgische moderne kunst: schilderijen, teekeningen [sic] en beeldhouwwerken in het Stedelijk Museum Amsterdam. Uitgeverij onbekend, 1918.
Wolf, Charles. ‘Lettre de Bruxelles’. Le Gaulois, 3 december 1901.
X., X. ‘In het kunstverbond’. Onze Kunst 1, nr. eerste halfjaar (1902): 36.
XXXIXe Exposition, Salon de 1906, Catalogue des tableaux et objets d'art exposés au Casino. Gent, Imprimerie A. Vander Haeghen, 1906.
Secundaire bronnen
Adriaens-Pannier, Anne. Léon Spilliaert. Brussel: Mercatorfonds, 2020.
———. Léon Spilliaert. De droom van anderen. Illustrator van Verhaeren, Maeterlinck, Hellens, ... Brugge: Uitgeverij Van De Wiele, 2017.
Adriaens-Pannier, Anne, en Leïla Jarbouai. Léon Spilliaert (1881-1946). Lumière et solitude. Parijs: Musées d’Orsay et de l’Orangerie, 2020.
Albers, Lucia H. ‘The perception of gardening as art’. Garden History 19, nr. 2 (1991): 163-74. https://doi.org/10.2307/1586892.
Armstrong, Isobel. Victorian glassworlds. Glass culture and the imagination 1830-1880. Oxford: Oxford University Press, 2008.
Backer, Anne Mieke. Er stond een vrouw in de tuin. Over de rol van vrouwen in het Nederlandse landschap. Rotterdam: Uitgeverij de HEF, 2016.
Bennett, Jackie. The artist’s garden. How gardens inspired our greatest painters. London: White Lion Publishing, 2019.
Bieri Thomson, Helen. Léon Spilliaert. Vertiges et visions ... Gingins (Suisse), Douai, Paris: Fondation Neumann ; Musée de la Chartreuse ; Somogy, 2003.
Bilston, Sarah. ‘Queens of the garden: Victorian women gardeners and the rise of the gardening advice text’. Victorian Literature and Culture 36, nr. 1 (2008): 1-19.
Boe Bierlich, Emilie, en Cecilie Høgsbro Østergaard, red. Against all odds. Historical women and new algorithms. Kopenhagen: National Gallery of Denmark, 2024.
Bollmann, Stefan, Karen Joy Fowler, en Christine Shuttleworth. Reading women. Londen: Merrell, 2006.
Brent Elliott. ‘Paxton, the victoria leaf, and the Crystal Palace’. Occasional papers from the RHS Lindley Library, nr. 17 (2019): 27-33.
———. ‘The floral world of the Victorian conservatory’. Occasional papers from the RHS Lindley Library, nr. 17 (2019): 54-87.
Brown, Kathryn. Women readers in French painting 1870-1890. A space for the
imagination. Londen: Routledge, 2016.
Bryson, Norman. Looking at the overlooked. Four essays on still life painting. Londen: Reaktion Books, 2018.
Buettner, Stewart. ‘Images of modern motherhood in the art of Morisot, Cassatt, Modersohn-Becker, Kollwitz’. Woman’s Art Journal 7, nr. 2 (1986): 14-21. https://doi.org/10.2307/1358300.
Burton, Samantha. ‘Canadian girls in London. Negotiating home and away in the British world at the turn of the twentieth century’. Doctoraatsverhandeling, McGill University, 2012.
———. ‘Transplanting impressionism to Canada’. In Mapping impressionist painting in transnational contexts. Londen: Routledge, 2021.
Buyck, Jean. Catalogus schilderijen 19de en 20ste eeuw. Antwerpen: Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, 1977.
Clarke, Victoria, en Rosie Pickles. Plant. Exploring the botanical world. New York: Phaidon, 2016.
Clifford, Henry, en Carl Zigrosser. ‘A world of flowers: paintings and prints’. Philadelphia Museum of Art Bulletin 58, nr. 277 (1963): 93-243. https://doi.org/10.2307/3795158.
Coats, Alice Margaret. The book of flowers. Four centuries of flower illustration. New York: Exeter Books Distributed by Bookthrift, 1984.
Coorevits, Sandrin, en Hannelore Franck. Louise / Edith. Op handen gedragen
(tentoonstelling Ieper, Yper Museum, 19.11.2022 - 12.03.2023). Ieper: Yper Museum, 2022.
Craig, Cairns. ‘Botanic gardens and the aesthetics of artifice’. Journal of Scottish Thought 9, nr. 95 (2017): 95-109.
Creusen, Alexia. Femmes artistes en Belgique. Parijs: l’Harmattan, 2007.
Crick, Jef. ‘Maurice Maeterlinck en zijn vriend en medewerker Karel Doudelet’. Oost-Vlaanderen 5 (1962): 130-32.
Cusack, Tricia. ‘Regulation and excess. Women and tea-drinking in nineteenth-century Britain.’ University of Birmingham, 2014.
Davies, Gwendolyn. ‘Art, fiction and adventure: the Jones sisters of Halifax’. Journal of the Royal Nova Scotia Historical Society 5 (2002): 1-22.
De Graaf, Floor, en Anne Van Lienden. Geschilderde tuinen. Tentoonstelling, Singer Laren, 05.06 - 26.08.2018. Zwolle: Waanders Uitgevers, 2018.
De Herdt, René, en Patricia De Corte. Fine fleur. Gentse Floraliën en bloemsierkunst. Tielt: Lannoo, 2005.
De Herdt, René, Ronald Viane, en Lucien Debersaques. Flowers in history. Gentse floraliën (1808-2008). Tielt: Lannoo, 2008.
De Raedt, Albert, en Sabine De Goote. De harde Gentse azalea. Een historisch overzicht. Gavere: De Raedt, 2000.
De Smet, Johan. Emile Claus 1849-1924. Brussel: Gemeenstekrediet, 1997.
———. ‘Il recrée les yeux et le goût. Emile Claus in het kunstleven van zijn tijd’.
Doctoraatsverhandeling, UGent, 2009.
Destrée, Jules. ‘Les femmes et les beaux-arts’. Femme 2, nr. 11 (19 februari 1932): 4.
Deveen, L. ‘Het taalgebruik van kunstcritici in verband met vrouwelijke kunstenaars (Frankrijk, 19de eeuw). Enkele voorbeelden’. Koninklijke Zuid-Nederlandse Maatschappij voor Taal- en Letterkunde en Geschiedenis 43 (24 november 1989): 185-201. https://doi.org/10.21825/kzm.v43i0.17103.
Devillez, Virginie, Stefan Huygebaert en Wendy van Hoorde, red. Anna Boch. Een
impressionistische reis (tentoonstelling Oostende, Mu.ZEE, 01.07-05.11.2023 ; Pont-Aven, Musée de Pont-Aven, 03.02-26.05.2024). Veurne : Hannibal, 2023.
Dhaeze-Van Ryssel, Luc, René De Herdt, en Ronald Viane. Louis Benoît Van Houtte. De Gentse tuinbouwprins uit de 19de eeuw. Gent: VIAT, 2010.
Diestelkamp, Edward. ‘Horticulture under glass’. Occasional papers from the RHS Lindley Library, nr. 17 (2019): 7-26.
Di Stefano, Sergio, en Ramona Follo. Charles Doudelet et le symbolisme. Les portes d’or. Cinisello Balsamo, Milano: Silvana editoriale, 2022.
Dizik, A. Allen. Concise encyclopaedia of interior design. New York: Van Nostrand Reinhold, 1988.
Dobraszczyk, Paul, en Peter Sealy. Function and fantasy. Iron architecture in the long nineteenth century. Londen: Routlegde, 2018.
Dobraszczyk, Paul. Iron, ornament and architecture in Victorian Britain. Myth and
modernity, excess and enchantment. Oxfordshire: Routledge, 2017.
Edwards, Clive. ‘“Home is where the art is”: women, handicrafts and home improvements 1750–1900’. Journal of Design History 19, nr. 1 (1 maart 2006): 11-21. https://doi.org/10.1093/jdh/epk002.
Eeckhout, Paul. ‘Charles Doudelet. Imagier de Maeterlinck’. Maeterlinck et les Arts Plastiques, 1999, 29-56.
———. Fleurs et jardins dans l’art flamand. Brussel: Ed de la Connaissance, 1960.
Engelhardt, Molly. ‘The language of flowers in the Victorian knowledge age’.
Victoriographies 3, nr. 2 (november 2013): 136-60. https://doi.org/10.3366/vic.2013.0129.
Evans, Evie. ‘Cultivating colonialism. The musealisation of natural objects in the Hortus Botanicus, Amsterdam, and the Royal Botanic Gardens, Kew’. University of Amsterdam, 2021.
Frevert, Ute. ‘The emotional language of flowers’. In Feelings materialized. Emotions, bodies, and things in Germany, 1500–1950, onder redactie van Derek Hillard, Heikki Lempa, en Russell A. Spinney, 202-21. Oxford: Berghahn Books, 2020. https://doi.org/10.1515/9781789205527-015.
Fried, Michael. ‘Caillebotte’s impressionism’. Representations, nr. 66 (1999): 1-51.
https://doi.org/10.2307/2902878.
Galerie Georges Giroux. Vente public des collections ayant appartenu à feu Frédéric Rotiers. Brussel: H. Mommens. Geraadpleegd 21 mei 2025.
Gay-Mazuel, Audrey. ‘Ceramic containers in French 19th century flower painting’. In Working among flowers. Floral still-life painting in nineteenth-century France, 41-58. Dallas, Richmond: Dallas Museum of Art ; Virginia Museum of Fine Arts, 2014.
Gere, Charlotte. Nineteenth-century decoration. The art of the interior. New York: Abrams, 1989.
Goedleven, Edgard, en Bruno Fornari. De Koninklijke Serres van Laken. Tielt: Lannoo, 1997.
Gothein, Marie Luise Schroeter. A history of garden art. Cambridge: Cambridge University Press, 2014.
Grant, Fiona. Glasshouses. Bloomsbury: Bloomsbury Publishing, 2013.
Grimberg, Salomon. ‘Frida Kahlo’s still lifes: “I paint flowers so they will not die”’. Woman’s Art Journal 25, nr. 2 (2004): 25-30. https://doi.org/10.2307/3566514.
Gubin, Eliane, Catherine Jacques, Valérie Piette, en Jean Puissant, red. Dictionnaire des femmes belges. XIXe et XXe siècles. Editions Racine, 2006.
Hamlett, Jane, en Julie-Marie Strange. Pet revolution. Animals and the making of modern British life. Londen: Reaktion Books, 2023.
Harris, Dianne. ‘Cultivating power: the language of feminism in women’s garden literature, 1870-1920’. Landscape Journal 13, nr. 2 (21 september 1994): 113-23.
https://doi.org/10.3368/lj.13.2.113.
Harteel, Marie. ‘Sous les ciels de verre. De serrestukken van Marie-Antoinette Marcotte’. Bachelorproef, Universiteit Gent, 2024.
Heymans, Vincent. Les dimensions de l’ordinaire. La maison particulière entre mitoyens à Bruxelles, fin XIXème - début XXème siècle. Parijs: l’Harmattan, 1998.
Heyrman, Peter, en Leen Van Molle. Vrouwenzaken – zakenvrouwen. Facetten van vrouwelijk zelfstandig ondernemerschap in Vlaanderen, 1800-2000. Gent: Provinciebestuur Oost-Vlaanderen, 2001.
Hix, John. The glass house. Cambridge: MIT Press, 1996.
Hostyn, Norbert. Belgische stilleven- & bloemenschilderskunst 1750-1914. Van
neoclassicisme naar postimpressionisme. Oostende: Mu.ZEE (Oostende), 1994.
Hostyn, Norbert, Dirk Schiltz, en Ivo Schiltz. Frans Mortelmans, 1865-1936. Antwerpen: Stichting Mortelmans, 2022.
———, red. Frans Mortelmans, 1865-1936. Virtuoos bloemenschilder. Antwerpen:
Standaard, 2009.
Hozee, Robert, Johan De Smet, Bruno Fornari, en Ruth Monteyne. Museum voor Schone Kunsten Gent. Catalogus schilderkunst, deel II: 19de - 20ste eeuw. Gent: Museum voor schone kunsten Gent, 2007.
Inmann, Christiane. Forbidden fruit. A history of women and books in art. New York: Prestel Pub, 2009.
Kohlmaier, Georg. Houses of glass. A nineteenth-century building type. Cambridge: MIT Press, 1986.
Koppelkamm, Stefan, en Kathrine Talbot. Glasshouses and wintergardens of the nineteenth century. New York: Rizzoli, 1981.
Laing, Olivia. The garden against time. In search of a common paradise. New York: W.W Norton and Company, 2024.
Lambrechts, Marc, Anne Adriaens-Pannier, Pierre Baudson, en Dorinne Cardijn. Fin de siècle Belgische tekeningen, pastels en prenten van 1885 tot 1905. Belgische tekeningen, pastels en prenten van 1885 tot 1905. Brussel: A.S.L.K., 1991.
Laoureux, Denis. Femmes artistes- es peintresses en Belgique (1880-1914).
SilvaaEditoriale., 2017.
———. Maurice Maeterlinck et la dramaturgie de l’image. Les arts et les lettres dans le symbolisme en Belgique (Exposition ‘Le Musée imaginaire de Maurice Materlinck’ Namur, Musée Felicien Rops, 19.01.2008 - 13.04.2008). Brasschaat: Pandora, 2008.
Laycock, Kathleen Mary. ‘Out of obscurity. The artist Jane Maria Bowkett (1837-1891)’. Masterproef, University of Victoria, 2009.
Lear, Linda. Beatrix Potter. A life in nature. Londen: Allen Lane, 2007.
Leon Spilliaert 1881-1946. Tekeningen en archiefdokumenten. Brussel: Koninklijke musea voor schone kunsten van België, 1982.
MacDonald, Heather, Mitchell Frank Merling, Sylvie Patry, Audrey Gay-Mazuel, en Olivier Meslay. Working among flowers. Floral still-life painting in nineteenth-century France. Dallas, Richmond: Dallas Museum of Art ; Virginia Museum of Fine Arts, 2014.
Malevez, Apolline. ‘“Les douceurs de l’intimité” : men and the making of domesticity in Belgian architecture magazines (1890-1914)’. DIX-NEUF 25, nr. 2 (2021): 122-36.
‘Marcotte, Marie-Antoinette’. In Bénézit Dictionary of Artists. Vol. 1. Oxford University Press, 31 oktober 2011. https://doi.org/10.1093/benz/9780199773787.article.B00116443.
Marshall, Nancy Rose, en Malcolm Warner. James Tissot. Victorian Life - Modern Love (exhibition New Haven-Connecticut, Yale Center for British Art, 22 September - 28 November 1999 ; Musée du Québec, 15 December 1999 - 12 March 2000 ; Buffalo-New York, Albright Knox Art Gallery, 24 March - 2 July 2000). Londen: Yale University Press, 1999.
McGrath, Raymond, en Arbert Childerstone Frost. Glass in architecture and decoration. Londen: Architectural press, 1961.
Mertens, Phil, Gisèle Ollinger-Zinque, Brita Velghe, Pierre Baudson, André A. Moerman, Isabelle Van Eeckhaute, en Jacques Van Lennep. Inventaris-catalogus van de moderne schilderkunst. Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, departement moderne kunst. Brussel: Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, 1984.
Muijzenberg, E. W. B. van den. A history of greenhouses. Wageningen: van den
Muijzenberg, 1980.
Müller, Ulrike, en Marjan Sterckx. ‘In the picture . The emergence of the female amateur in fin-de-Siècle exhibition posters in Brussels’. Nineteenth-century Art Worldwide 21, nr. 3 (2022): 24-55. https://doi.org/10.29411/ncaw.2022.21.3.3.
Nijsse, Rob. Glass in structures. Elements, concepts, designs. Bazel: Birkhäuser, 2003.
Nochlin, Linda. ‘Afterword’. In The invisible flâneuse? Gender, public space, and visual culture in nineteenth-century Paris, onder redactie van Aruna D’Souza en Tom McDonough, 173-77. Manchester: Manchester University Press, 2006.
———. ‘Mary Cassatts modernity’. In Women artists. The Linda Nochlin reader, 181-215. New York: Thames & Hudson, 2020.
———. Representing women. New York: Thames & Hudson, 2019.
Noordenbos, Greta. ‘Women in academies of sciences: from exclusion to exception’. Women’s Studies International Forum 25, nr. 1 (1 januari 2002): 127-37. https://doi.org/10.1016/S0277-5395(02)00215-7.
Oele, Anneke, Miriam van Rijsingen, en Hesther Van den Donk. Bloemen uit de kelder. Negen kunstenaressen rond de eeuwwisseling (tentoonstelling Arnhem, Gemeentemuseum, 02.12.1989-11.02.1990 ; Middelburg, Zeeuws Museum, 19.03.1990-30.04.1990). Arnhem: Zwolle Arnhem: Waanders Gemeentemuseum, 1989.
Pavière, Sydney Herbert. A dictionary of flower, fruit, and still life painters. Leigh-on-Sea: Lewis, 1962.
Petteys, Chris, en Hazel Gustowa. Dictionary of women artists. An international dictionary of women artists born before 1900. Boston: Hall, 1985.
Piland, Sherry. Women artists. A historical, contemporary, and feminist bibliography. 2nd ed. Metuchen: Scarecrow Press, 1994.
Piron, Paul. De Belgische beeldende kunstenaars van de 19e tot de 21e eeuw. 2 ed. Brussel: Ludion, 2016.
Pringle, Patricia. ‘The wintergarden’. Interiors 4, nr. 1 (maart 2013): 75-93.
https://doi.org/10.2752/204191213X13601683874208.
R., M. R. ‘The development of flower painting. From the seventeenth century to the present’. Bulletin of the City Art Museum of St. Louis 22 (1937): 1-32.
Rabaut, Jean. Histoire des féminismes français. Parijs: Stock, 1978.
Richmond, Marsha L. ‘Horticulture as a profession for middle-class German and Austrian women, 1890–1940’. Endeavour 48, nr. 2 (1 juni 2024).
https://doi.org/10.1016/j.endeavour.2024.100939.
Sauton, Alice. Un prince du Luminisme. Emile Claus (1849-1924). Brussel: Office de publicité, 1946.
Schrijvers, Nanny. ‘Schilderende vrouwen’. Zaal Z, 2019.
Segal, Sam. A flowery past. A survey of Dutch and Flemish flower painting from 1600 until the present. Amsterdam: De Boer, 1982.
Segal, Sam, en Klara Alen. Dutch and Flemish flower pieces. Paintings, drawings and prints up to the nineteenth century. Leiden: Brill, 2020.
Shefer, Elaine. ‘Woman’s mission’. Woman’s Art Journal 7, nr. 1 (1986): 8-12.
https://doi.org/10.2307/1358230.
Shteir, Ann B. ‘Gender and “modern” botany in Victorian England’. Osiris 12, nr. 1 (januari 1997): 29-38. https://doi.org/10.1086/649265.
Simons, Arthur John. All about greenhouses. Londen: Gifford, 1957.
Smets, Irene, en Baudouin D’Hoore. De Koninklijke Serres van Laken. Kontich: BAI, 2019.
Sparke, Penny. ‘“Covered promenades for wet weather”: London’s winter gardens and people’s palaces, 1870–1900’. The London Journal 45, nr. 2 (3 mei 2020): 240-69. https://doi.org/10.1080/03058034.2019.1699337.
———. Nature inside. Plants and flowers in the modern interior. New Haven: Yale
University Press, 2020.
Stein, Alan, en Nancy Virts. The conservatory. Gardens under glass. First edition. Hudson: Princeton Architectural Press, 2021.
Sterckx, Marjan. ‘Vrouwelijke beeldende kunstenaars in Vlaanderen van ca. 1800 tot 1950. Geen sinecure’. In Vrouwenzaken - zakenvrouwen. Facetten van vrouwelijk zelfstandig ondernemerschap in Vlaanderen 1800-2000, onder redactie van Leen Van Molle en Peter Heyrman, 18:181-97. Gent: Provinciebestuur Oost-Vlaanderen, 2001.
———. Yvonne Serruys. Beeldhouwer van de nieuwe vrouw. Gent: Snoeck, 2023.
Stott, Annette. ‘Floral femininity: a pictorial definition’. American Art 6, nr. 2 (1992): 61-77.
Stynen, Andreas. ‘Proeftuinen van burgerlijkheid. Stadsnatuur in negentiende-eeuwse België’. Doctoraatsverhandeling, KUL, subfaculteit Geschiedenis, Cultuurgeschiedenis vanaf 1750, 2010.
———. ‘’Une mode charmante’ : nineteenth-century indoor gardening between nature and artifice’. Studies in the history of gardens and designed landscapes 28 (2009): 217-34.
Thomas, Greg M. ‘Women in public. The display of femininity in the parks of Paris’. In The Invisible Flâneuse? Gender, Public Space, and Visual Culture in Nineteenth-Century Paris, onder redactie van Aruna D’Souza en Tom McDonough, 32-46. Manchester: Manchester University Press, 2006.
Thompson, Melissa. ‘Georgian and Regency conservatories: their structural and social integration with the house’. Occasional papers from the RHS Lindley Library, nr. 17 (2019): 34-53.
Thornton, Peter. Authentic decor. The domestic interior 1620-1920. Londen: Weidenfeld and Nicolson, 1993.
Tippett, Maria. By a lady. Celebrating three centuries of art by Canadian women. New York: Penguin Books, 1993.
Tommelijn, Arthur, en Iris D. Tommelijn. Dictionnaire biographique illustré des artistes en Belgique depuis 1830. Brussel: Arto, 1995.
Tosh, John. ‘Masculinities in an industrializing society: Britain, 1800–1914’. Journal of British Studies 44, nr. 2 (2005): 330-42. https://doi.org/10.1086/427129.
Tricot, Xavier. Léon Spilliaert. Oeuvrecatalogus van de prenten. Antwerpen: Pandora Publishers, 2018.
Van der Stighelen, Katlijne, Mirjam Westen, en Maaike Meijer. Elck zijn waerom.
Vrouwelijke kunstenaars in België en Nederland, 1500-1950. Brussel: Ludion, 1999.
Van Gorp, Hendrik. ‘De poëtische visie van Leon Spilliaert : een benadering vanuit
Maeterlinck en Verhaeren’. Ons Erfdeel 31, nr. 4 (1988): 431-41.
Van Santvoort, Linda, en Marjan Sterckx. ‘Inside sculptors’ studios in Belle Époque Brussels : an interior architectural view’. Sculpture Journal 29, nr. 2 (2020): 193-215. https://doi.org/10.3828/sj.2020.29.2.5.
Van Trier, Harry. Gentse azalea. Oostkamp: Stichting Kunstboek, 2012.
Venturi, Lionello. ‘The aesthetic idea of impressionism’. The Journal of Aesthetics and Art Criticism 1, nr. 1 (1941): 34-45. https://doi.org/10.2307/426742.
Verschaffel, Bart, Sabine Bown-Taevernier, Stefan Huygebaert, en Gregory Boite. Rose, rose, rose à mes yeux. James Ensor en het stilleven in België (1830-1930). Brussel: Mercatorfonds, 2023.
Walker, Michelle. ‘Themes of leisure in Victorian painting’. Masterproef, California State University, 1992.
Walpole, Josephine. A history and dictionary of British flower painters, 1650-1950. Suffolk: Antique Collectors’ Club, 2006.
Warren, Arete Swartz, en May Woods. Glass houses. A history of greenhouses, orangeries and conservatories. [3. print]. London: Aurum Pr., 1996.
Wiertz, Wendy. Adellijk en artistiek. Amateurkunstenaressen met blauw bloed in België (1815-1914). Leuven: Universitaire Pers Leuven, 2023.
———. ‘Une femme complète. La comtesse Marie de Villermont (1848-1925)’. Le
Parchemin 82, nr. 430 (1 januari 2017): 289-308.
Wiertz, Wendy, en Joye Desmedt. ‘Cours de peinture pour jeunes filles: de officiële installatie van een meisjesklas schilderkunst aan de Brusselse Académie Royale des Beaux-Arts (oktober 1896)’. Cahiers Bruxellois – Brusselse Cahiers, nr. 1 (2018): 433-55. https://doi.org/10.3917/brux.050.0433.
Wilkinson, Anne. ‘The development of gardening as a leisure activity in nineteenth century Britain and the establishment of horticultural periodicals’. Doctoraatsverhandeling, Open University, 2002.
Wolf, Sophie, Laura Hindelang, Francine Giese, en Anne Krauter. Glass in architecture from the pre- to the post-industrial era. Production, use and conservation. Berlin: Walter de Gruyter GmbH, 2024.
Yamash, Yurii, Inna Prokopchuk, Mariana Pelekh, Olena Padovska, en Olena Zherebetska. ‘The theme of flowers as a sign of impressionism on the example of the work of Ivan Trush (1869-1941)’. Herança 7, nr. 1 (2024): 126-35. https://doi.org/10.52152/heranca.v7i1.812.
Zausner, T. ‘Mary Cassatt 1844–1926’. In Encyclopedia of creativity, onder redactie van Mark A. Runco en Steven R. Pritzker, 177-82. San Diego: Academic Press, 2011. https://doi.org/10.1016/B978-0-12-375038-9.00254-5.
Online bronnen
‘A pet’. Tate, s.d. https://www.tate.org.uk/art/artworks/deverell-a-pet-n02854.
‘Breton girl looking after plants in the hothouse’. SMK Open, s.d.
https://open.smk.dk/en/artwork/image/KMS8289?q=anna%20petersen&page=0.&…;
'Chrysanthemums in the garden at Petit-Gennevilliers - Gustave Caillebotte'. The MET, s.d.
https://www.metmuseum.org/art/collection/search/671456.
‘Chrysanthemums, James Tissot’. The Clark Museum, 17 april 2025.
https://www.clarkart.edu/artpiece/detail/chrysanthemums-(1).
Everwijn-Dumas, Adrienne. ‘Berthe Morisot. Après le déjeuner. Live auction 1102.
Impressionist/modern evening sale’. Christie’s, ca. 06 februari 2013.
https://www.christies.com/en/lot/lot-5650329.
Fabritius, Elisabeth. ‘Anna Petersen – Weilbach information’. Kunstindeks Danmark & Weilbachs Kunstnerleksikon, s.d. https://www.kulturarv.dk/kid/VisWeilbach.do?kunstnerId=5426&wsektion=al…;
‘Henri Pauwels’. OKV, s.d. https://www.okv.be/author/henri-pauwels.
Louvier, Fanny. ‘Beyond the black and white. Dress identity in France and Britain, 1900-1939’. Social History, 2020. https://socialhistory.org.uk/shs_exchange/black-and-white-dress-and-ide…;
‘Marie-Antoinette Marcotte – azaleaserre’. Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België – Fabritius, s.d. https://www.opac
fabritius.be/airwebopacfabritius/www.main.cls#navigation?surl=search&p=*#recordId=2.10525.
‘Marie-Antoinette Marcotte – RKDartists’. RKD Research, s.d.
https://research.rkd.nl/nl/detail/https%3A%2F%2Fdata.rkd.nl%2Fartists%2…
otte%26filters%255B0%255D%255Bfield%255D%3Ddb%26filters%255B0%255D%255Bvalues%2
55D%255B0%255D%3Drkdartists%26filters%255B0%255D%255Btype%255D%3Dall&n=i%3D0%2
6p%3D1%26rpp%3D5%26tp%3D1.
‘Premier Nuage’. Abbey Kortrijk, s.d. https://www.abbykortrijk.be/collectie/premiernuage.
‘Robe de Mme Albert Bartholomé’. Musée d’Orsay, 06 mei 2025. https://www.museeorsay.fr/fr/oeuvres/robe-de-mme-albert-bartholome-8934…;
‘Sébastien-Charles Giraud (1819-1892), Tableau “La Véranda de la princesse Mathilde dans l’hôtel de la rue de Courcelles, Paris, 1864”’. Musée des Arts Décoratifs de Paris, s.d.
https://madparis.fr/Sebastien-Charles-Giraud-1819-1892-Tableau-La-Veran…;
‘Side of a greenhouse – George Cochran Lambdin’. The MET, s.d.
https://www.metmuseum.org/art/collection/search/11393.
Starp, Alexandra. ‘The secret language of fans’. Sotheby’s, 24 april 2018.
https://www.sothebys.com/en/articles/the-secret-language-of-fans.
Stichting Mortelmans. ‘Frans Mortelmans 1865-1936’. Lodewijk Mortelmans Frans, z.d. http://www.lodewijkmortelmans.be/fm_bio_nl.html.
‘The family of Mr. Westphal in the conservatory’. The MET – the collection, s.d.
https://www.metmuseum.org/art/collection/search/439065.
‘The Inside Story. Art & Interior 1750-1950’ Faculty of Arts and Philosophy - Research Portal, s.d. https://research.flw.ugent.be/en/this.
‘The maids dress, 1910s’. Tees Valley Museums, s.d.
https://teesvalleymuseums.org/blog/post/the-maids-dress-1910s/.
‘The music room’. The MET – the collection, s.d.
https://www.metmuseum.org/art/collection/search/437170.
Universiteit Gent. ‘The Power of Flowers, 1500-1750’. Webpagina. Geraadpleegd 23 februari 2025. https://www.ugent.be/lw/nl/over-de-faculteit/activiteiten/power_of_flow….
