Achter gesloten deuren: vervult de gevangenisstraf haar doelen echt?

Beeld je eens in: een cipier begeleidt je doorheen de donkere gangen van de gevangenis naar je cel. Achter jou sluit de deur met een harde slag. Krik krak, op slot. Rondom jou niets dan vier betonnen muren. Dag in dag uit. Dezelfde mensen, die je niet te kiezen hebt, rondom je heen. Dezelfde dagindeling die vóór jou, en niet dóór jou, wordt vastgelegd. En daglicht? Dat wordt vervangen door kunstmatig licht...

De gevangenisstraf wordt in bijna een kwart van alle zaken in België opgelegd. Het is de ultieme straf, voor de zwaarste feiten, en toch wordt er rijkelijk gebruik van gemaakt. Een wereld zonder deze straf is niet meer in te beelden. Talloze films en series zijn er al over het leven in de gevangenis gemaakt. België telt wel 35 gevangenissen! Maar is de gevangenisstraf echt effectief? Vervult de gevangenisstraf haar vooropgestelde doelen?

Het onderzoek

In de literatuur bestaat er heel wat kritiek over de effectiviteit van de gevangenisstraf. Er wordt zelfs gesteld dat de straf zinloos zou zijn. Deze masterproef stelde de proef op de som. Meer specifiek poogde dit onderzoek na te gaan in hoeverre er aan de vooropgestelde strafdoelen wordt voldaan tijdens de uitvoering van de gevangenisstraf. Bovendien werd ook het aanbod van diensten om deze strafdoelen te ondersteunen onderzocht. Om dit te onderzoeken werden er interviews afgenomen bij het penitentiair personeel en externe diensten van Brussel en Leuven.

De strafdoelen

Volgens de Belgische wetgeving dienen er vier doelen te worden vervuld in de uitvoering van de gevangenisstraf: 1. beperking van detentieschade; 2. herstel; 3. rehabilitatie; en 4. re-integratie. Dit klinkt allemaal misschien wat onbekend in de oren dus laten we het even verduidelijken!

Beperking van detentieschade staat voor het feit dat gedetineerden aan geen andere beperkingen van hun rechten mogen worden onderworpen, dan aan deze die onlosmakelijk verbonden zijn aan hun vrijheidsbeneming. Volgens de respondenten uit dit onderzoek is de beperking van detentieschade een moeilijk haalbaar doel, aangezien detentie veel schade berokkent. Er zijn wel initiatieven om dit doel te realiseren maar dit is slechts mogelijk in de mate dat de gevangenisstructuur en het huidige detentiesysteem dat toelaten.

Herstel richt zich op de noden van het slachtoffer en de samenleving. Hierdoor worden daders verantwoordelijk gesteld voor hun daden en kunnen ze werken naar verzoening. Naast materieel en financieel herstel wordt ook herstelbemiddeling tussen dader en slachtoffer gestimuleerd. Ook herstel wordt onvoldoende gerealiseerd volgens de respondenten uit dit onderzoek. Een belangrijke reden die werd opgeworpen is de lage verloning van gedetineerden, wat financieel herstel bemoeilijkt.

Rehabilitatie heeft tot doel om een positieve verandering teweeg te brengen in de gedachten (motivaties en denkpatronen) en het gedrag van gedetineerden. Het merendeel van de respondenten uit dit onderzoek vindt dat rehabilitatie onvoldoende wordt gerealiseerd. Enkele respondenten wezen er echter op dat de realisatie van dit strafdoel zeer persoonsgebonden is. Vooral het gebrek aan middelen en personeel staat in de weg van de vervulling van dit strafdoel.

Re-integratie staat voor de voorbereiding van gedetineerden op hun terugkeer in de vrije samenleving. Deze voorbereiding bestaat bijvoorbeeld uit het voorzien van opleiding en begeleiding tijdens de detentie. Dankzij dit doel krijgen gedetineerden handvaten en veerkrachtigheid om op het juiste pad te blijven. Ook re-integratie wordt onvoldoende gerealiseerd volgens de respondenten uit dit onderzoek. Eén van de respondenten is zelfs van mening dat dit doel wordt tegengewerkt door de omstandigheden in het huidige detentiesysteem. Hiertegenover zeiden enkele respondenten dat de realisatie van dit doel persoonsgebonden is.

Het aanbod van ondersteunende diensten

Voor de beperking van detentieschade zijn er de Commissies van toezicht, die  onafhankelijk toezicht houden op de omgang met gedetineerden. Zij kunnen bemiddelen bij klachten die bij hen worden voorgelegd. Moderator (forum voor herstelrecht en bemiddeling) biedt haar diensten aan binnen de gevangenissen in het kader van herstel. Op vlak van rehabilitatie spelen het Centrum voor Algemeen Welzijnswerk en het Centrum Geestelijke Gezondheidszorg een belangrijke rol in de individuele begeleiding van gedetineerden. De psychosociale dienst van de gevangenis houdt zich dan weer bezig met de penitentiaire begeleiding. Zij motiveren gedetineerden bijvoorbeeld in het zoeken naar werk en woonst, om de weg naar re-integratie mogelijk te maken.

Resultaten

Uit de resultaten van dit onderzoek blijkt dat alle vooropgestelde strafdoelen wel degelijk worden nagestreefd. De respondenten nuanceren dit echter door aan te geven dat zij van mening zijn dat deze strafdoelen onvoldoende worden gerealiseerd in de huidige uitvoering van de gevangenisstraf. Dit wordt door een respondent bevestigd:

Alle doelen hangen samen met elkaar, en geen enkele wordt echt volledig gerealiseerd in het huidig detentiesysteem. Er zijn wel initiatieven maar echt te weinig mogelijkheden.

Besluit

Om de effectiviteit van de gevangenisstraf te vergroten zouden gedetineerden een normaal inkomen en meer arbeidsmogelijkheden moeten krijgen. Dit kan bijdragen aan een groter verantwoordelijkheidsgevoel bij de gedetineerden door de financiële verantwoordelijkheid en de financiële bijdrage aan hun slachtoffer, familie en eigen detentie. Daarnaast zouden gevangenissen meer moeten digitaliseren om contacten met de buitenwereld te verbeteren en detentie relatievriendelijker te maken. De respondenten uit dit onderzoek konden een ruim aanbod van diensten ter ondersteuning van de strafdoelen aanhalen. Het is echter opmerkelijk dat alle respondenten het tekort aan middelen en personeel en de bijbehorende werkdruk opwierpen. Hieruit kan geconcludeerd worden dat er nood is aan middelen en mogelijkheden voor het reeds bestaande aanbod.

Dankzij deze aanbevelingen kunnen we hopelijk nog meer succesverhalen bekomen, zoals deze ex-gedetineerde uit Leuven Centraal:

De gevangenisstraf heeft mij als persoon terug met de voeten op de grond geplaatst. Door die opgelegde vrijheidsberoving heb ik, op weg naar herstel, beseft welk leed ik mijn slachtoffers, familie, vrienden en de gemeenschap heb aangedaan. Deze zware confrontatie was doorslaggevend om het roer om te draaien en te werken aan herstel en re-integratie. Mijn uitdaging en motivatie heb ik daarin gevonden, om mijn zwakke persoonlijkheidsdynamiek aan te pakken en mijn sterke punten goed te verzorgen. Workshops, opleidingen en vooral zelfstudie hebben daaraan bijgedragen. Het sterkt mij nu om een nieuwe kans met beide handen te grijpen – en geloof mij: ik zal er staan, sterker en beter dan voordien!