UNRAVEL: Aanknoping en ontknoping in een scenografisch ontwerp

De vormingsweg van ons leven

‘The journey of finding and connecting the dots’ (Bjarke Ingels)

Het framework waarbinnen ons leven vorm krijgt of zich voltrekt, is zelden of nooit rechttoe rechtaan. Het is eerder een driedimensionale werkelijkheid waarin verschillende mogelijkheden zich aandienen of elkaar doorkruisen. Ons leven krijgt gaandeweg vorm zonder ooit echt 'af' te zijn; het leven is een ‘work in process’. Levensverhalen kunnen echter ook vastlopen. Mensen kunnen verstrikt raken in bepaalde situaties en emoties. Of ze slagen er niet in zich los te knopen van dwingende relaties en sociale netwerken.

De kunst bestaat er dus in om het traject van het leven in de best mogelijke omstandigheden af te leggen. Hierbij komt het er op aan om op bepaalde momenten in het leven de juiste keuzes te maken en beslissingen te nemen. Keuzes en beslissingen die je helpen om obstakels en hindernissen uit de weg te gaan, ze te overwinnen of om een bepaalde richting in te slaan. Het zijn echte scharnier- en knooppunten die je al dan niet toelaten een gemotiveerd, zinvol en sociaal-maatschappelijk relevant leven te leiden. Ze stippelen het parcours van je leven uit. Ze vormen je levensweg.

Soms weten we helemaal niet wat of hoe te kiezen. Mensen zeggen dan wel eens dat ze vast zitten, in de knoop zitten of de draad kwijt zijn. Vroeg of laat zullen ze toch die knopen bewust of onbewust (moeten) doorhakken, het dilemma oplossen, de verstrikking ontwarren of ontknopen en een keuze maken.

Immersieve scenografie

In mijn scriptie onderzocht ik in hoeverre het scenografisch ontwerp de bezoeker in staat stelt om bepaalde keuzes in zijn leven te maken.

In de hedendaagse scenografie wordt de artistieke werkelijkheid niet voorgesteld als een representatie van een statische werkelijkheid die op zichzelf staat. De participatie van de bezoeker blijft evenmin beperkt tot een passief ‘toekijken’ zonder meer. Ze streeft in essentie naar een ontmoeting en uitwisseling van informatie tussen actieve bezoekers, materiële concepten en omgevingen.

De scenograaf probeert hierbij zoveel mogelijk de zintuigen van de bezoeker te prikkelen en hem zo aan te zetten om de dialoog aan te gaan of zelf deel te worden van de artistieke werkelijkheid. Dit gebeurt door de verbeelding van de bezoeker maximaal aan te spreken. Door een narratieve omgeving of ruimte te creëren waarbinnen de bezoeker vrij zijn emoties, gedachten en ervaringen ongeremd de vrije loop kan laten, krijgt hij een unieke kans om aan te knopen bij het ‘beelddenken’ van het scenografisch ontwerp.

Dit moment van aanknoping gebeurt op verschillende manieren via het associatief geheugen en in functie van de voorkennis of socioculturele bagage van de bezoeker. Het stelt hem in staat zijn plaats in de samenleving te bevragen en zijn blik op de werkelijkheid te verruimen.

Uitwerking

Geïnspireerd door de sculpturen en beeldtaal van de Britse kunstenaar Antony Gormley (1950) ontwierp ik een hybride artistieke-architecturale installatie Unravel waarin 4 typologieën samenkomen: matrix, labyrint, doolhof en rizoom.

Als vormgever wilde ik werken met één overkoepelende structuur, een soort matrixruimte waarbinnen zich een onoverzichtelijke, vertakte werkelijkheid ontvouwt [‘unravels’].

Doolhoven en labyrinten

Doolhoven en labyrinten worden al in oeroude beschavingen en over verschillende culturen heen beschouwd als een metafoor voor het leven van geboorte tot dood. Het labyrint als metafoor is abstract en tegelijk erg herkenbaar voor de (meeste) bezoekers. Door de abstractie gaat het ontwerp een eigen leven leiden, de bezoeker kan ermee in dialoog treden. Vele betekenissen en richtingen zijn mogelijk en bezorgen het ontwerp voldoende gelaagdheid. Aanknopingen binnen de cultuurfilosofie en de kunst laten toe om dit gelaagd narratief uit te werken. Het gebruik van een metafoor verbindt de verschillende verhaallijnen en betekenissen.

Labyrint- of doolhofachtige structuren creëren onvermijdelijk een gevoel van desoriëntatie, verloren lopen, vastlopen, uitdaging, spel en spanning, nieuwsgierigheid of opluchting. Wanneer de bezoeker zich dreigt te verliezen in het geheel of de weg is kwijtgeraakt tijdens zijn dwaaltocht, kunnen touwen, zoals de draad van Ariadne, houvast bieden.

Daarnaast wil ik de bezoeker mee ‘op sleeptouw’ nemen in de verschillende verhalen, emoties en betekenissen die in mijn scenografisch ontwerp schuilgaan. Touwen en draden knopen of rijgen losse elementen aan elkaar zodat ze verweven worden tot een samenhangend en betekenisvol patroon.

Door actief op zoek te gaan naar wat hem in al die verhalen steeds weer verbindt of aanspreekt, ontdekt de bezoeker misschien een leidraad bij het maken van keuzes of bij het doorhakken van knopen. Hij kan er echter ook in verstrikt geraken of in blijven hangen.

De kracht van verhalen

De kracht van de beeldverhalen waarmee ons geheugen zich associeert, bepaalt in zekere zin ook de mate waarin we ‘verdwalen’, onze gedachten laten afdwalen. Hoe krachtiger het verhaal, hoe krachtiger wellicht de impact ervan op ons leven. Deze verhalen kunnen verstrengelen of verknopen zoals de vertakkingen van een rizoom en zo gestalte geven aan onze ‘roots’, waarvan wij ons nauwelijks kunnen losknopen en die soms sterker zijn dan wijzelf denken.

Op het raakvlak van die verhalende beelden met de herinneringen en informatie uit ons geheugen ontstaat een betekenisvol knooppunt. Dit verweeft zich samen met andere belevingen tot een matrix van betekenissen die richting en structuur geven aan ons leven.

‘We have no need of other worlds. We need mirrors’ (Stanislas Lem, Solaris)

Het scenografisch ontwerp dwingt de bezoeker bewust of onbewust tot (zelf)reflectie, die vervolgens tot nieuwe inzichten en ervaringen leidt of vergeten denksporen van onder het stof haalt. De bezoeker is vrij om deze reacties al dan niet mee te nemen en toe te passen. Hij kiest zelf hoe zijn levensverhaal verder (af)loopt [‘unravels’] en of het tot een ontknoping van bepaalde situaties komt. Het scenografisch ontwerp nodigt hem uit om de antwoorden niet in schijnwerkelijkheden te gaan zoeken. Het volstaat voor de bezoeker om in de spiegel van de verbeelding te kijken, zo komt hij al een eind (verder) op weg in het leven.