“Julie, wij dopen jou tot Genuagele Pittige Lama”

Totemisatie in Vlaamse scoutsgroepen

Antropologen zijn geneigd om hun heil vaak ver van huis en in exotische oorden te zoeken. Ik dacht het omgekeerde te doen en wilde nieuwe antropologische inzichten vergaren in mijn dichtste omgeving. Het doel was om het vertrouwde te vervreemden en zo beter te kunnen begrijpen.

U heeft er misschien wel al eens over gehoord: in scoutsgroepen geven leiding en leden elkaar totemnamen, in de vorm van een dierennaam, bijvoeglijknaamwoord en soms ook een kleur. Voor een buitenstaander is dit vaak een redelijk vreemd en mysterieus fenomeen dat wat weg heeft van een sektarische traditie. Als antropologe in spe én groepsleidster in mijn eigen scoutsgroep, ging ik bij drie verschillende scoutsgroepen op zoek naar wat de rol van totemisatie precies is in de scoutsgemeenschap en hoe het bijdraagt tot de vorming van ‘een goede scout’.

Wat is totemisatie

In de eerste plaats is totemisatie een ritueel van naamgeving. Het is door het krijgen van een naam van de groep dat je een plaats krijgt binnen die groep, soms moet je daarvoor ook een totemopdracht vervullen. Overigens hoort er ook een tekst bij de naam, een soort uitleg, die aan de hand van karaktereigenschappen verklaart waarom je precies die totemnaam krijgt. Zo is Sadé een Charismatische Waterwolf omdat ze bijvoorbeeld “vanaf de eerste ontmoeting een blijvende indruk nalaat” en haar “zelfstandigheid en plantrekker-attitude” van haar een “bijzonder impressionant persoon maakt”. Het is de bedoeling dat de totemnaam het karakter van de persoon in kwestie reflecteert en dat die persoon zichzelf herkent in de totemtekst. Het zoeken naar een passende totemnaam brengt dus wel een grote verantwoordelijkheid met zich mee.

Daarnaast is er ook het rituele aspect. Een totemnaam en -tekst wordt ’s avonds of ‘s nachts meegedeeld aan de groep en de totemisant (persoon die de totemnaam krijgt) tijdens een ceremonie aan een kampvuur. De totemisant staat in het middelpunt van de belangstelling terwijl de leid(st)ers de tekst voorlezen en de totemnaam onthullen en de hele gebeurtenis krijgt vaak een dramatische toets. In sommige scoutsen roept de totemisant vervolgens de kersverse naam in de vier windrichtingen terwijl de groep in een cirkel rondom de totemnaam in koor nafluistert. Zoals een van de leden het verwoordde: “Zolang je geen totemnaam hebt, ben niet echt volledig, je bent nog geen échte scout”. Je kan totemisatie dus ook beschouwen als een initiatieritueel.

Ten derde, zet totemisatie ook aan tot reflectie en introspectie op individueel en collectief niveau. Sieben, een scoutsleider met als totemnaam Honinggele Solidaire Spitssnuitdolfijn, vertelde me: “voor mij is dat het belangrijkste, wat nu weet ik wat mensen over mij denken. Zij hebben ook gereflecteerd over wat mijn plaats en rol en in de groep. En ik vraag me soms af ‘oké ik heb nu zus en zo gehandeld, past dat bij wie ik ben?’ en dat is voor mij echt een meerwaarde.”

De traditionele jeugd van tegenwoordig

Bovendien opent totemisatie ook een erg interessante discussie over tradities. Ik merkte namelijk dat de scoutsgemeenschap – inclusief mezelf – doorgaans niet stilstaat bij de praktijk van totemisatie. Niemand vraagt zich af waar deze ietwat vreemde gewoonte vandaan kwam en waarom we dat blijven doen. Tegelijkertijd hebben leiding en leden wel een duidelijk idee van wat een ‘goede’ totemisatie is en wat niet, al viel de persoonlijke invulling daarvan niet altijd samen en ontstond er discussie. Je zou het misschien niet verwachten van de gemiddeld twintig jaar oude leiding, maar er wordt regelmatig klampachtig vastgehouden aan het idee van de ‘traditie van totemisatie’. Die traditie kent drie verschillende dimensies: het verleden, het heden en de toekomst.

Zo baseren de leid(st)ers zich bij het organiseren van de totemceremonie in de eerste plaats op de totemisaties die zij als lid beleefd hebben. Deze herinneringen uit het verleden worden beschouwd als basis voor de authentieke beleving van totemisatie.

Hoewel het snel bleek dat de handelingen tijdens het ritueel jaar na jaar kleine en grote verschillen vertonen, blijft de kern steeds hetzelfde. De details – zoals het knielen van de totemisanten of hoeveel vingers ze opsteken – zijn afhankelijk van factoren in het heden. Zo speelt de locatie, de sfeer en de combinatie van de groep ook een grote rol.

Tenslotte is er de toekomstdimensie. De leid(st)ers zijn zich namelijk bewust van het feit dat de leden die zij nu totemiseren over enkele jaren in hun schoenen zullen staan en dan als leiding anderen een totemnaam zullen geven. Het is dus van groot belang voor het voortbestaan van de traditie om hen te tonen hoe een ‘goede’ totemisatie georganiseerd wordt. Wie precies bepaalt wat ‘goed’ is en wat niet is dan weer een totaal andere discussie, maar de essentie is de veronderstelde continuïteit van de totemtraditie.

Geleerde lessen

Mijn thesisonderzoek wees me niet alleen op de ongelofelijk dynamische aard van traditie, maar toonde ook aan dat totemisatie als exotisch fenomeen toch symptomatisch is voor onze tijd: de groep komt samen rond de viering van individualiteit. De toekomst van totemisatie en scouting zal nog veel flexibiliteit vragen om in deze tijden van bliksemsnelle verandering hun plaats te behouden. Zoals oud-leider Marino het formuleerde: “De traditie zal niet meer dezelfde vorm hebben, maar ja, iedereen moet mee met de tijd zeker?”