Met stalen vleugels: de komst van het vliegtuig in de Vlaamse literatuur.

Tussen droom en daad:
verhalen en gedichten over de beginjaren van het vliegtuig

NATS, een bedrijf dat zich bezig houdt met luchtverkeersleiding, heeft een filmpje op youtube staan waarin men laat zien hoeveel vliegtuigen op één dag over Europa vliegen. Het zijn fascinerende beelden. De stippen en lijnen krioelen door elkaar heen als mieren in een nest. We staan er niet bij stil, maar elke dag stijgen duizenden en duizenden vliegtuigen op, met daarin nog eens zo veel meer mensen die elk met een eigen reden wolkenvelden doorkruisen. Ooit was het anders. Lange tijd was de lucht onontgonnen terrein. Het was een plek die voorbehouden was voor vogels, sterren en eventueel engelen en goden. De droom om te kunnen vliegen bestaat nochtans al eeuwen. Uitvindingen of pogingen om de lucht in te gaan, waren echter meestal niet realistisch of uitvoerbaar in de praktijk. Denk maar aan Da Vinci en zijn poëtische, maar onbruikbare vliegtuigontwerpen. Pas aan het einde van de negentiende eeuw en het begin van de twintigste eeuw zal men erin slagen om succesvol op te stijgen met behulp van luchtballonnen, zeppelins, zweeftuigen en tot slot gemotoriseerde vliegtuigen.

Een donkere engel over Vlaamse velden
In haar scriptie Met stalen vleugels: de komst van het vliegtuig in de Vlaamse literatuur tracht Delfien Vanden Heede terug in de tijd te gaan, naar de beginjaren van de luchtvaart. Haar focus ligt daarbij op de receptie van het vliegtuig in Vlaanderen. Hoe moest het voelen om voor het eerst zo'n gevaarte te zien overvliegen? Wat ervoer men op zo'n moment? Deze vragen tracht ze te beantwoorden door zich te verdiepen in Vlaamse literatuur over de vliegmachine. Wie kan de innerlijke beleving, de verbazing en de fascinatie voor deze wonderlijke uitvinding immers beter verwoorden dan een schrijver?

Er zijn enkele factoren die een belangrijke bijrol spelen in de verschillende besproken teksten. De moderne evolutie die België doormaakte, is bijvoorbeeld noodzakelijk om de literatuur te kaderen. Het vliegtuig kwam niet 'uit de lucht vallen'. De wereld was in een razendsnel tempo aan het veranderen. Zo vond men ook de trein, de auto en de fiets uit, kwam de cinema op gang en was er sprake van een enorme verstedelijking. Een tweede opmerkelijk gegeven is dat het toestel vaak een mythologische en spirituele betekenis meekrijgt: het vliegtuig wordt vaak vergeleken met Icarus, fabelachtige dieren of een engel. Tot slot speelt de dood een prominente rol in bijna alle casussen uit de scriptie. Dit komt onder andere doordat de beginjaren van het vliegtuig gepaard gaan met ontelbare ongevallen. Dit doodsgevaar zorgde ervoor dat vliegen iets was voor de dapperen: voor helden. Ook de Groote Oorlog zorgde ervoor dat de luchtvaart, na een aantal maagdelijke jaren, een onomkeerbare transformatie doormaakt. Het vliegtuig verloor zijn dromerig karakter en werd een vliegend wapen van staal: een donkere engel.

Let's fly away
In andere landen is al onderzoek gedaan naar de rol en betekenis van het vliegtuig in literatuur. Delfien Vanden Heede gaat echter als eerste op zoek naar Nederlandstalige letteren die in het teken staan van het vliegtuig. Hiervoor beperkte ze zich tot Vlaamse teksten die geschreven zijn tussen 1910 en 1920. In haar zoektocht vond ze gedichten en verhalen van Karel van de Woestijne, Felix Timmermans, Jan van Nijlen, August van Cauwelaert en Herman Teirlinck. Vooral probeert ze de lezer mee te laten dromen met de schrijvers; mee te laten voelen met toenmalige verwonderingen en angsten. Vliegen moet een heel andere ervaring geweest zijn dan vandaag. Nu denken we vooral aan luchthavens, luchtvaartmaatschappijen en medepassagiers. In de teksten maken we kennis met de individuele piloot die eigenhandig de natuurelementen probeert te bedwingen en ondertussen met volle teugen geniet van de wolkenzee die zich voor zijn ogen uitspreidt. Dit gevoel wordt misschien nergens zo duidelijk als in het citaat van de vliegenier Charles Lindbergh, waarmee Delfien Vanden Heede haar scriptie begint:,

"How strange is this combination of proximity and separation. That ground - seconds away - thousands of miles away. This air, stirring mildly around me. That air, rushing by with the speed of a tornado, an inch beyond. These minute details in my cockpit. The grandeur of the world outside. The nearness of death. The longness of life."