"Hij was toch maar een artiest.." Een onderzoek naar de invloed van Henry David Thoreau op de Vlaamse literatuur voor 1940.
Terug naar de natuur in de Vlaamse literatuur
We hebben allemaal wel eens de behoefte om ons drukke, moderne stadsleven even in te ruilen voor een periode van rust in de natuur. Of het nu gaat om een kanotocht in de Ardennen of een wandeling door het park: de natuur is van oudsher een plaats voor bezinning, een manier om weer tot onszelf te komen. De Amerikaanse auteur Henry David Thoreau (1817-1862) hield het niet bij een simpele boswandeling en besloot in 1845 om twee jaar lang in de bossen te gaan leven in een zelfgebouwde hut aan het meer Walden. Door zo zelfstandig mogelijk te leven, vrij van alle regels en verplichtingen van de maatschappij, wilde hij zijn leven terugbrengen tot de pure essentie.
Walden, or; Life in the Woods (1854) is het verslag van zijn bijzondere levenswijze. In dit merkwaardige boek combineert Thoreau sublieme natuurbeschrijvingen met een kritiek op het kapitalistische winstbejag van zijn landgenoten en praktische levenslessen die na de recente kredietcrisis alleen maar aan actualiteit hebben gewonnen. In zijn thuisland groeide de auteur door Walden uit tot een cultfiguur die zowel in de hoge als de lage cultuur populair is. In onze contreien is Thoreau echter minder bekend, en dat is volgens neerlandica Marlou de Bont onterecht. In haar onderzoek beargumenteert ze namelijk dat de Amerikaanse schrijver met zijn terugkeer naar de natuur niet alleen een interessante invloed heeft uitgeoefend op de literatuur aan de andere kant van de Atlantische oceaan, maar ook hier in Vlaanderen.
Een taterende oude tante
Thoreaus bekendheid in Vlaanderen kende aanvankelijk een negatieve aftrap. De voorname Vlaamse criticus August Vermeylen was in zijn essay ‘Thoreau’(1903) namelijk allerminst te spreken over Walden, dat in 1902 in het Nederlands was verschenen met een voorwoord van de Nederlandse schrijver Frederik van Eeden. Die beschouwde Thoreau als een moderne profeet en had in 1898 in navolging van Thoreau de anarchistische kolonie ‘Walden’ opgericht. Vermeylen omschreef de Amerikaanse schrijver echter niet als een profetische ziener, maar als een “dilettant” die “tatert als een oude tante”. Volgens hem was Thoreau een “zelfbehaaglijk pratenden individualist” die alleen in zichzelf geïnteresseerd was en niets gaf om de maatschappij. Bovendien waarschuwde hij zijn lezers ervoor om Thoreau net als Frederik van Eeden als voorbeeld te nemen voor hun eigen leven en sociale ideeën, want de Amerikaanse auteur was volgens Vermeylen “toch maar een artiest…”.
Hoe moeten we deze afkeer voor Thoreau verklaren? En waar komt de minachting vandaan waarmee Vermeylen hem afdoet als “toch maar een artiest”? Het antwoord moet worden gezocht in de specifieke politieke context van literatuur in het Vlaanderen van rond de eeuwwisseling. Veel Vlaamse schrijvers en intellectuelen ijverden in die tijd voor gelijke sociale, economische en culturele kansen voor Vlamingen, en August Vermeylen was een prominent boegbeeld van deze ‘Vlaamse Beweging’. Literatuur vormde een belangrijk middel in de Vlaamse strijd en moest daarom niet alleen vernieuwend zijn, maar ook sociaal en politiek geëngageerd. Thoreau had in die tijd echter het imago van een kluizenaar, wiens terugkeer naar de natuur in Walden vaak onterecht werd geïnterpreteerd als een afkeer van de maatschappij. Vermeylen kon Thoreaus antimoderne en antimaatschappelijke imago niet goed gebruiken in zijn moderniseringsproject van de Vlaamse Beweging. Walden was voor hem te veel individu en te weinig gemeenschap.
“Toch maar een artiest”?
Ondanks de afkeuring van één van de belangrijkste critici van Vlaanderen heeft Walden een grotere invloed gehad op de Vlaamse literatuur aan het begin van de twintigste eeuw dan August Vermeylen wellicht had kunnen vermoeden. Zo zien we Thoreaus gedachtegoed onder meer terug in Pallieter (1916) van Felix Timmermans en De Apostels van het Nieuwe Rijk (1930) van Paul Kenis. Deze voorbeelden laten zien dat de terugkeer naar de natuur zich op verschillende manieren manifesteerde in de Vlaamse cultuur: terwijl de levensgenieter Pallieter net zo’n mystieke eenheid met de natuur ervaart als Thoreau in Walden, beschrijft Paul Kenis in De Apostels van het Nieuwe Rijk zijn ervaringen in de anarchistische kolonie L’Essai in de Franse Ardennen, die net als Frederik van Eedens Walden-kolonie in Nederland op een mislukking uitdraaide. Beide romans bevatten duidelijke verwijzingen naar Walden: in Pallieter doen sommige passages sterk denken aan fragmenten uit Walden, terwijl Paul Kenis in zijn roman een personage opvoert dat net als Thoreau in een hut aan een vijver in het bos woont.
De teksten hebben bovendien met Walden gemeen dat ze een terugkeer naar de natuur combineren met een nieuwe manier van leven. Deze terugkeer naar de natuur maakt deel uit van de literaire traditie van de pastorale, een vorm van literatuur die het simpele leven in de natuur verheerlijkt ten opzichte van het gecompliceerde leven in de stad of aan het hof. De pastorale wordt dan ook vaak geassocieerd met een nostalgisch verlangen naar het verleden. In Walden doet Thoreau echter iets anders met deze traditie: hij gebruikt de terugkeer naar de natuur om zijn tijdgenoten een alternatieve levenswijze en een nieuw maatschappijmodel voor te spiegelen. Door zich nadrukkelijk op de toekomst te richten geeft hij het pastorale motief in Walden een utopische dimensie. Die utopische invulling van de pastorale kunnen we ook herkennen in Pallieter, waarin de hoofdpersoon een nieuwe, vrije levenswijze als levensgenieter vertegenwoordigt. De Apostels van het Nieuwe Rijk beschrijft juist de onmogelijkheid om Thoreaus utopische ideaal van volledige vrijheid en onafhankelijkheid in de praktijk te realiseren.
De invloed van Walden op de Vlaamse literatuur laat zich dus vooral omschrijven als een combinatie van pastorale en utopische elementen, die Marlou de Bont aanduidt als het ‘Walden-motief’. Natuurlijk is Walden niet de enige tekst waarin de terugkeer naar de natuur en een sobere levenswijze centraal staan. Het Walden-motief is representatief voor een bredere denktraditie en kan als zodanig een nieuwe invalshoek bieden voor de bestudering van Vlaamse literatuur in een internationale context.
August Vermeylen deed Thoreau dus ruimschoots tekort in zijn kritische essay uit 1903. De invloed van Walden op de Vlaamse literatuur toont ons dat de Amerikaanse auteur in Vlaanderen veel meer was dan “toch maar een artiest…”
Marlou de Bont
Bibliografie
Bibliografie
ABICHT 2013
Ludo Abicht, ‘Van Walden tot Jikhat. Thoreau, van Eeden, Skinner en Oz over reële en virtuele utopische gemeenschappen’. In: Streven – cultureel maatschappelijk maandblad, 80 (2013) 11 (dec), 1-13.
[http://www.elinea.nl/artikel/van-walden-to-jikhat]
[toegang op 23 januari 2014]
ACHTERHUIS 1998
Hans Achterhuis, De erfenis van de utopie. Amsterdam, Ambo, 1998.
ANONIEM 1941
[Anoniem], ‘Hoe Pallieter ontstond. Felix Timmermans vertelt’. In: De Dag, s.d. [april 1941]
ANONIEM 1911
[Anoniem], ‘Inhoud der tijdschriften’. In: Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1911. Antwerpen, Buschmann, 1911, 524-528.
[ http://www.dbnl.org/tekst/_die004191101_01/_die004191101_01_0098.php?q=]
[toegang op 23 juni 2014]
ANONIEM 1895
[Anoniem], ‘Jacques Rommelaere’. In: L’Art Moderne. 15 (1895) 47 (november), 1-2.
[http://digistore.bib.ulb.ac.be/2010/DL2864764_1895_f.pdf]
[toegang op 22 juni 2014]
ANONIEM 1896
[Anoniem], ‘John Burroughs’. In: L’Art Moderne. 16 (1896) 41 (oktober), 321-322.
[http://digistore.bib.ulb.ac.be/2010/DL2864764_1896_f.pdf]
[toegang op 22 juni 2014]
ANONIEM 1897
[Anoniem], ‘Mary Moody Emerson. In: L’Art Moderne. 17 (1897), 23 (juni), 194-196.
[http://digistore.bib.ulb.ac.be/2010/DL2864764_1897_f.pdf]
[ toegang op 22 juni 2014]
ANONIEM 1926
[Anoniem], ‘Notre Amérique’. In : Le Drapeau Rouge, Organe quotidien du Parti Communiste Belge, 10 september 1926.
ANONIEM 1930
[Anoniem], ‘La Vie Littéraire: Lettres Americaines’. In : L’Indépendance Belge, 1 mei 1930.
ANONIEM 1920
[Anoniem], ‘l’Expulsion des Russes des Etats-Unis’. In : Le Peuple, organe quotidien de la démocratie socialiste, 27 januari 1920.
ANONIEM 1903
[Anoniem], ‘Overzicht der tijdschriften’. In: Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1903. Antwerpen, Buschmann, 1903, 542-557.
[http://www.dbnl.org/tekst/_die004190301_01/_die004190301_01_0108.php?q=]
[toegang op 23 juni 2014]
ANONIEM 1933
[Anoniem], ‘Onze galerij van beroemde en beruchte mannen: Paul Kenis’. In: Koekoek. Humoristisch Weekblad van Vooruit. 3 (1933) 12 (juli), 3-4.
ANONIEM 1935
[Anoniem], ‘La découverte de’l Amérique’. In : La Nation Belge. 19 februari 1935.
ANONIEM 1917
[Anoniem], ‘The Flemish Spirit’. In: The Times Literary Supplement, 1 februari 1917.
ANONIEM 1904
[Anoniem], ‘Un Phalanstère Americain’. In: Le Peuple, organe quotidien de la démocratie socialiste, 8 maart 1904.
ANONIEM 1908
[Anoniem], ‘Walt Whitman’. In: Le Soir, 7 oktober 1908.
ANONIEM 1919
[Anoniem], ‘Walt Whitman, de beroemde Amerikaansche dichter’. In: Ons Vaderland: Tolk van het Vlaamsche Front, 30 juli 1919.
BAECK 1988
Mario Baeck, ‘Frederik van Eeden en Vlaanderen: een verkenning. Uit: A. Bokkmans e.a. (red.) Huldenummer prof. Dr. Ada Deprez, aangeboden bij haar zestigste verjaardag. [Studia Germanica Gardensia (Seminarie voor Duitse Taalkunde)], Gent, 1988, 11-35.
BAECK 2001
Mario Baeck, ‘Frederik van Eeden en Vlaanderen, receptie en contacten: een overzicht.’ In: Jos De Ley e.a. (red.), Mededelingen XLVI Frederik van Eeden-Genootschap, (2001) 46 (december), 11-20.
BAEKELMANS 1917
Lode Baekelmans, ‘Om “Pallieter” in Vlaanderen te verwelkomen. Een praatje over boeken en menschen’. In: Vlaamsch Leven, 2 (1917) 35 (juni), 554-557.
BAEKELMANS 1931
Lode Baekelmans, ‘Paul Kenis, De Apostels van het Nieuwe Rijk’. In: Nederlandsche Bibliographie, 76 (1931), (juni).
BANK & VAN BUUREN 2000
Jan Bank & Maarten van Buuren, 1900. Hoogtij van burgerlijke cultuur. Den Haag, Sdu Uitgevers, 2000.
BAZALGETTE 1896
Léon Bazalgette, ‘L’Internationale des poètes’. In : La Société Nouvelle. (1896) CXLI (september), 335-353.
BAZALGETTE 1900
Léon Bazalgette, ‘Le Retour à la Nature’. In : L’Art Moderne. 20 (1900) 36 (september), 288-290.
[http://digistore.bib.ulb.ac.be/2010/DL2864764_1900_f.pdf]
[ toegang op 22 juni 2014]
BEETS 1871
Nicolaas Beets, ‘Varen en Rijden’. In: Camera Obscura. Haarlem, Erven F. Bohn, 1871, 87-96.
[http://www.dbnl.org/tekst/beet005came07_01/]
[toegang op 17 augustus 2014]
BOLCKMANS 1972
Alex Bolckmans, ‘August Vermeylen en de wereldliteratuur’. In: Nieuw Vlaams Tijdschrift, 25 (1972) 9, 871-893.
BRIJS 1998
Stefan Brijs, ‘Een ondergang te Brussel’. In: Kruistochten. Amsterdam, Atlas, 1998, 142-163.
BUELL 1989
Lawrence Buell, ‘American Pastoral Ideology Reappraised’. In: American Literary History, 1 (1989) 1, 1-29.
BUELL 1995a
Lawrence Buell, The Environmental Imagination. Thoreau, Nature Writing, and the Formation of American Culture. Cambridge, Harvard University Press, 1995.
BUELL 1995b
Lawrence Buell, ‘Thoreau and the natural environment’. In: Joel Myerson (red.), The Cambridge Companion to Henry David Thoreau. Cambridge/New York/Melbourne, Cambridge UP, 1995, 171-193.
BUYSSE 1915
Cyriel Buysse, Zomerleven. Bussum, C.A.J. van Dishoeck, 1915.
CONDRY 1971
William Condry, ‘A Hundred Years of Walden’. In: Eugene F. Timpe (ed.), Thoreau Abroad. Twelve Bibliographical essays. Hamden, The Shoe String Press, 1971, 23-30.
CROMBAG & VAN DUN 1997
Hans Crombag & Frank van Dun, De Utopische Verleiding. Amsterdam/Antwerpen, Contact, 1997.
DE BOM 1941
Emmanuel De Bom, ‘Bij het Overlijden van J. Mesnil, Een voornaam Van-Nu-en-Strakser’. In: Het Laatste Nieuws, 1 januari 1941.
DE CEULAER 1957
José de Ceulaer, ‘Rust en stilte in Pallieter’. In: ’t Land van Ryen, 7 (1957)
DE MONT 1931
Pol de Mont, ‘De Apostels van het Nieuwe Rijk’. In: De Schelde, 7 januari 1931.
DE RIDDER 1934
André de Ridder, Paul Kenis. Overdruk uit “De Vlaamsche Gids”, October 1934. Antwerpen, Boekdrukkerij Van Uffelen & Delagarde, 1934.
DE RIDDER 2008
Matthijs de Ridder, Ouverture 1912. Literatuur en Vlaamse Beweging aan de vooravond van de Grote Oorlog. Antwerpen, AMVC-Letterenhuis, 2008.
DE RIDDER 2005
Matthijs de Ridder, ‘Persoonlijk ben ik hartstochtelijk flamingant en hartstochtelijk internationalist’. In: Geert Buelens, Matthijs de Ridder, Jan Stuyck (red.), De Trust der Vaderlandsliefde. Over literatuur en Vlaamse Beweging 1890-1940. Antwerpen, AMVC-Letterenhuis, 2005. [AMVC-publicaties 7]
DE SMAELE 2009
Henk de Smaele, Rechts Vlaanderen. Religie en stemgedrag in negentiende-eeuws België. Leuven, Universitaire Pers Leuven, 2009.
DE VOS & STYNEN 1981
Luk De Vos & Ludo Stynen, ‘Maatschappij tussen hervorming en nachtmerrie in het Zuidnederlandse utopische schrijven’. In: Ons Erfdeel, 24 (1981) 5 (november), 680-696.
DURNEZ 2000
Gaston Durnez, Felix Timmermans. Een biografie. Tielt, Lannoo, 2000.
DURNEZ 2009
Gaston Durnez, ‘‘Verheug elkander!’ Bladeren in het levenslange brevier van Felix Timmermans’. In: Marc Somers (red.), Verheug elkander. Lier, Felix Timmermans-genootschap, 2009, 17-34. [Jaarboek 2009 van het Felix Timmermans-genootschap, 37]
EMERSON 1894
Ralph Waldo Emerson, ‘De eenige ware partij bepaalt zich tot het individu; en de daad ontstaat uit het karakter’. In: De Fakkel. Vrij Communistisch orgaan der Vlaamsche Groepen, 19 augustus 1894.
FEDERN 1897
Karl Federn, ‘Walt Whitman. Een Bijdrage tot de Literatuur- en Zedengeschiedenis der XIXe Eeuw’. In: Van Nu en Straks. Nieuwe reeks, 2 (1897), 191-219.
[http://www.dbnl.org/tekst/_van002189701_01/_van002189701_01_0020.php?q=]
[toegang op 17 augustus 2014]
FINK 1995
Steven Fink, ‘Thoreau and his audience’. In: Joel Myerson (red.), The Cambridge Companion to Henry David Thoreau. Cambridge/New York/Melbourne, Cambridge UP, 1995, 71-91.
FLAXMAN 1971
Seymour L. Flaxman, ‘Thoreau and Van Eeden’. In: Eugene F. Timpe (ed.), Thoreau Abroad. Twelve Bibliographical essays. Hamden, The Shoe String Press, 1971, 55-72.
FONTIJN 1996
Jan Fontijn, Trots verbrijzeld. Het leven van Frederik van Eeden vanaf 1901. Amsterdam, Querido, 1996.
FONTIJN 1990
Jan Fontijn, Tweespalt. Het leven van Frederik van Eeden tot 1901. Amsterdam, Querido, 1990.
GIJSEN S.D.
Marnix Gijsen, De Literatuur in Zuid-Nederland sedert 1830. Standaard Boekhandel [s.d., s.l.].
GONNAUD & FLAK 1971
Maurice Gonnaud & Micheline Flak, ‘Thoreau in France’. In: Eugene F. Timpe (ed.), Thoreau Abroad. Twelve Bibliographical essays. Hamden, The Shoe String Press, 1971, 31-54.
GOUGEON 1995
Len Gougeon, ‘Thoreau and reform’. In: Joel Myerson (red.), The Cambridge Companion to Henry David Thoreau. Cambridge/New York/Melbourne, Cambridge UP, 1995, 194-214.
GRAVE E.A. 2005
Jaap Grave, Peter Sprengel & Hans Vandevoorde, Anarchismus und Utopie in der Literatur um 1900: Deutschland, Flandern und die Niederlande. Würzburg, Königshausen & Neumann, 2005.
GRESHOFF 1932
Jan Greshoff, ‘Pallieter en de Antipallieter’. In: Forum. 1 (1932), 392-395.
HARDING 1971
Walter Harding, ‘Foreword’. In: Eugene F. Timpe (ed.), Thoreau Abroad. Twelve Bibliographical essays. Hamden, The Shoe String Press, 1971, 1-10.
HARDING 1992
Walter Harding, The Days of Henry Thoreau. A Biography. Princeton, Princeton UP, 1992.
HARDING 1969
Walter Harding, ‘Thoreau’s Fame Abroad’. In: Wendell Glick (ed.), The Recognition of Henry David Thoreau. Ann Arbor, University of Michigan Press, 1969, 315-323.
HARDING 1995
Walter Harding, ‘Thoreau’s Reputation’. In: Joel Myerson (red.), The Cambridge Companion to Henry David Thoreau. Cambridge/New York/Melbourne, Cambridge UP, 1995, 1-11.
HARDING 1986
Walter Harding, ‘Transcendentalism’. In: The Encyclopedia Americana. International Edition. Danbury, Grolier Incorporated, 1986, 3-4. [vol.27]
HERREMAN 1939
Raymond Herreman, ‘Inleiding tot de Amerikaanse literatuur’. In: Vooruit, 28 november 1939.
HUMBEECK & ABSILLIS 2014
Kris Humbeeck & Kevin Absillis, De man wiens volk zei hem niet meer te kunnen lezen. Voorwoord. 2014 [te verschijnen]
JANSSENS 1989
Marcel Janssens, ‘Felix Timmermans. Pallieter’. In: Ton Anbeek, Jaap Goedegebuure, Marcel Jansenss (red.), Lexicon van literaire werken. Groningen, Wolters-Noordhoff, 1989, 1-10.
JOHNSON 2014
Johnson, Robert, "Kant's Moral Philosophy". In: Edward N. Zalta (ed.), The Stanford Encyclopedia of Philosophy [Summer 2014 Edition] [http://plato.stanford.edu/archives/sum2014/entries/kant-moral/]
[toegang op 3 augustus 2014]
KENIS E.A. 1997
Paul Kenis, Pierre Schoentjes (med.), De wonderlijke avonturen van Cies Lameur: Gentsch koetsier en soldaat. Gent, Z.W.G./F.T.B., 1997.
KEERSMAEKERS 1996
A. Keersmaekers, ‘De ‘bibliotheek’ van Felix Timmermans 1913/1914’. In: Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks) (1996) 2, 227-242.
KEERSMAEKERS 1990
A.A. Keersmaekers, ‘Frederik van Eeden en Felix Timmermans’ In: Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks) (1990) 1, 76-88.
KENIS 1930
Paul Kenis, De Apostels van het Nieuwe Rijk. Amsterdam, De Arbeiderspers, 1930.
KLOOS 1917
Willem Kloos, ‘Literaire Kroniek’. In: De Nieuwe Gids, 34 (1917), augustus, 309-321.
KRUL 1996
Wessel Krul, ‘Een droom van landelijk geluk. De pastorale als cultuurkritiek’. In: Remieg Aerts, Klaas van Berkel (red.), De pijn van Prometheus. Essays over cultuurkritiek en cultuurpessimisme. Groningen, Historische Uitgeverij, 1996, 85-115.
KRZYZRNOWSKI 1971
Jerzy R. Krzyzrnowski, ‘Thoreau in Russia’. In: Eugene F. Timpe (ed.), Thoreau Abroad. Twelve Bibliographical essays. Hamden, The Shoe String Press, 1971, 131-140.
LA FOLLETTE 1924
Suzanne La Follette, ‘A Pastoral Symphony. Pallieter, by Felix Timmermans’. In: The Saturday Review of Literature, 13 december 1924.
LAGASSÉ 2014
Paul Lagassé (ed.), ‘Thoreau, Henry David’. In: Paul Lagassé (ed.), The Columbia Encyclopedia, 6th edition. New York, Columbia University Press, 2014.
[http://www.encyclopedia.com/doc/1E1-Thoreau.html]
[toegang op 31 juli 2014]
LISSENS & WOUTERS 1998
J. Paul Lissens en Nico Wouters, ‘Victor Resseler’. In: Nieuwe Encyclopedie van de Vlaamse Beweging. Tielt, Lannoo, 1998, 2602-2603 [III].
MACHOR 1987
James L. Machor, Pastoral Cities. Urban Ideals and the Symbolic Landscape of America. Madison/Londen, The University of Wisconsin Press, 1987.
MAITRON 1975
Jean Maitron, ‘Milieux libres’. In: Jean Maitron, Le movement anarchiste en France. Tome I : des origines à 1914. Paris, François Maspero, 1975.
MALI 1898
Marie Mali, ‘Lettres D’Amérique 1: Concord’. In : L’Art Moderne. 18 (1898) 32 (augustus), 252-254.
[http://digistore.bib.ulb.ac.be/2010/DL2864764_1898_f.pdf]
[toegang op 22 juni 2014]
MARX 1964
Leo Marx, The Machine in the Garden. Technology and the Pastoral Ideal in America. London/Oxford/New York, Oxford University Press, 1964.
MCDERMOTT 1972
John J. McDermott, ‘Nature Nostalgia and the City: An American Dilemma’. In: Soundings: An Interdisciplinary Journal. 55 (1972), 1, 1-20.
MOOIJWEER 1996
Marianne Mooijweer, De Amerikaanse droom van Frederik van Eeden. Amsterdam, De Bataafsche Leeuw, 1996.
MOULAERT 2005
Jan Moulaert, ‘Der anarchistische Flamingantismus der flämischen Avantgarde während des Fin de siècle‘. In: In: Jaap Grave, Peter Sprengel en Hans Vandevoorde (ed.), Anarchismus und Utopie in der Literatur um 1900: Deutschland, Flandern und die Niederlande.Würzburg, Königshausen & Neumann, 2005, 77-85.
MOULAERT 1995
Jan Moulaert, Rood en Zwart. De anarchistische beweging in België, 1880-1914. Leuven, Davidsfonds, 1995.
MUHKERJEE 1971
Sujit Mukherjee, ‘Thoreau in India’. In: Eugene F. Timpe (ed.), Thoreau Abroad. Twelve Bibliographical essays. Hamden, The Shoe String Press, 1971, 153-164.
MYERSON E.A. 1995
Joel Myerson (red.), The Cambridge Companion to Henry David Thoreau. Cambridge/New York/Melbourne, Cambridge UP, 1995.
NESCIO 1990
Nescio, De Uitvreter, Titaantjes, Dichtertje, Mene Tekel. Amsterdam, Nijgh & Van Ditmar, 1990.
OLESON 2005
J.C. Oleson, ‘Evil the natural way. The chimerical utopias of Henry David Thoreau and Theodore John Kaczynski.’ Contemporary Justice Review, 8 (2005) 2, 221-228.
PEETERS 2008
Evert Peeters, De beloften van het lichaam. Een geschiedenis van de natuurlijke levenswijze in België, 1890-1940. Amsterdam, Uitgeverij Bert Bakker, 2009.
PHELAN 1992
Shane Phelan, ‘Intimate Distance: the Dislocation of Nature in Modernity’. In: The Western Political Quarterly. 45 (1992) 2 (juni), 385-402.
RABAUW 1903
Segher Rabauw, ‘Boeken en Tijdschriften’. In: Ontwaking 4 (1903) 1 (januari), 81-82.
ROEMANS 1930a
Rob Roemans, De Vlaamsche Tijdschriften. Kortrijk, Steenlandt, 1930. [Bibliographie van de Moderne Vlaamsche Literatuur 1893-1930, 1/1]
ROEMANS 1930b
Rob Roemans, De Vlaamsche Tijdschriften. Kortrijk, Steenlandt, 1930. [Bibliographie van de Moderne Vlaamsche Literatuur 1893-1930, 1/2]
RUSKIN 1862
John Ruskin, Unto This Last, 1862 [s.l., s.n.]
[http://muff.uffs.net/skola/dejum/ruskin/texts/unto-this-last/unto_this_…]
[toegang op 17 augustus 2014]
SALOMONS 1919
Annie Salomons, ‘Boeken om te bezitten’. In: Leven en Werken. Maandblad. (1919), (mei), 376-341.
SATTELMEYER 1995
Robert Sattelmeyer, ‘Thoreau and Emerson’. In: Joel Myerson (red.), The Cambridge Companion to Henry David Thoreau. Cambridge/New York/Melbourne, Cambridge UP, 1995, 25-39.
SCHEESE 2002
Don Scheese, Nature Writing. The Pastoral Impulse in America. New York/Londen, Routledge, 2002
SCHNEIDER 1995
Richard J. Schneider, ‘Walden’. In: In: Joel Myerson (red.), The Cambridge Companion to Henry David Thoreau. Cambridge/New York/Melbourne, Cambridge UP, 1995, 92-106.
SCHOUTEN 1978
Martin Schouten, ‘Frederik van Eeden en de droom van Walden’. In: Jan Brokken, Martin Schouten, John Jansen van Galen & William Rothuizen, Het volle literaire leven. Portretten uit de Haagse Post. Amsterdam, De Arbeiderspers, 1978, 7-30.
SINCLAIR 1931a
Upton Sinclair, ‘De martelaren van Boston’. In: Vooruit, 10 april 1931.
SINCLAIR 1931b
Upton Sinclair, ‘De martelaren van Boston’. In: Vooruit, 27 februari 1931.
SINCLAIR 1931c
Upton Sinclair, ‘De martelaren van Boston’. In: Vooruit, 25 april 1931.
STEENBERGEN 1925
A. Steenbergen, ‘Thoreau. De ziener van het wilde westen’. In: Het Vaderland, 24 november 1925.
STYNEN 1988
Ludo Stynen, ‘Menschheitsdämmerung: euforie en ontgoocheling 1914-1918-1930’. In: Kruispunt 115 (1988) 28 (juni), 48-139.
TAKEDA 1971
Katsuhiko Takeda, ‘Thoreau in Japan’. In: Eugene F. Timpe (ed.), Thoreau Abroad. Twelve Bibliographical essays. Hamden, The Shoe String Press, 1971, 165-182.
TEMMER 1961
Mark J. Temmer, ‘Rousseau and Thoreau’. In: Yale Studies (1961), 28, 112-121.
TEN BERGE 1978
Henk ten Berge, ‘Pallieter als een beminnelijke hippie’. In: Literatuur, 15 maart 1978.
TEN KATE E.A. 2007
Laurens ten Kate (samenstelling), Rebekka Bremmer, Laurens ten Kate, Eelke Warrink (red.), Encyclopedie van de filosofie. Van de Oudheid tot vandaag. Amsterdam, Boom, 2007.
THOREAU 1931
Henry David Thoreau, ‘Als gij luchtkasteelen hebt gebouwd’. In: Vooruit, 1 augustus 1931.
THOREAU E.A. 1981
Henry David Thoreau; Elizabeth Witherell, William L. Howarth, Robert Sattelmeyer & Thomas Blanding (ed.), The Writings of Henry David Thoreau. Journal. Princeton, Princeton UP, 1981. [Volume I: 1837-1844]
THOREAU E.A. 1902
Henry David Thoreau, Walden. Met een voorwoord van Dr. Fred. van Eeden en een inleiding van W.H. Dircks. Uit het Amerikaansch vertaald door Suze de Jongh van Damwoude. Bussum, Grentzebach, 1902.
THOREAU 1995
Henry David Thoreau, Walden; or, Life in the Woods. New York, Dover Publications, 1995.
THOREAU E.A. 1972
Henry David Thoreau; Wendell Glick (ed.), Reform Papers. Princeton, Princeton University Press, 1972.
TIMMERMANS S.D.
Felix Timmermans, Pallieter. Amsterdam, P.N. Van Kampen & Zoon N.V. [s.d.]
TIMMERMANS 1922
Felix Timmermans, Uit mijn rommelkas. Over het ontstaan van “Pallieter” en “Het kindeken Jezus in Vlaanderen”. Amsterdam, P.N. van Kampen, 1922.
TIMPE 1971
Eugene F. Timpe, ‘Thoreau’s Critical Reception in Germany’. In: Eugene F. Timpe (ed.), Thoreau Abroad. Twelve Bibliographical essays. Hamden, The Shoe String Press, 1971, 73-82.
TIMPE E.A. 1971
Eugene F. Timpe (red.), Thoreau Abroad. Twelve Bibliographical essays. Hamden, The Shoe String Press, 1971.
TODOROFF 2002
Boris Todoroff, Laat heb ik je liefgehad. Christelijke mystiek van Jezus tot nu. Leuven, Davidsfonds, 2002.
VAN BOVEN 2004
Erica van Boven, Het raadsel van Pallieter. De ontvangst van Felix Timmermans’ eerste roman. In: T. van Deel, Marita Mathijsen, Gerard de Vriend (red.), Kijk op kritiek. Essays voor Kees Fens. Amsterdam, Querido, 2004, 248-259.
VAN BORK & VERKRUIJSSE 1985
G.J. van Bork & P.J. Verkruijsse (red.), De Nederlandse en Vlaamse auteurs van middeleeuwen tot heden met inbegrip van de Friese auteurs. Weesp, De Haan, 1985.
VANCLOOSTER 2013
Stijn Vanclooster, De Kapel tussen droom en daad: anarchie en artistieke heropleving in Antwerpen rond 1900. Antwerpen, Eugeen Van Mieghem, 2013.
VAN EEDEN 1903
Frederik van Eeden, ‘Kommunistische Vestigingen’. In: Ontwaking. Maandschrift voor sociologie, kunsten en wetenschap. 4 (1903), 71-72.
VAN EEDEN E.A. 1971
Frederik van Eeden; H.W. van Tricht (ed.), Dagboek 1878-1923. Deel 2: 1901-1910. Culemborg, Tjeenk Willink/Noorduijn, 1971.
VAN EEDEN 1902
Frederik van Eeden, ‘Voorrede’. In: Henry David Thoreau, Walden. Met een voorwoord van Dr. Fred. van Eeden en een inleiding van W.H. Dircks. Uit het Amerikaansch vertaald door Suze de Jongh van Damwoude. Bussum, Grentzebach, 1902, i-iii.
VAN EEDEN E.A. 1980
Frederik van Eeden; J.S. De Ley & B. Luger (red.), Walden in droom en daad. Walden-dagboek en notulen van Frederik van Eeden e.a. 1898-1903 Amsterdam, Huis aan de drie Grachten, 1980.
VANDEVOORDE E.A., 2005
Hans Vandevoorde, ‘Verblendung und Desillusion. Repräsentationen des flämischen intellektuelen Anarchismus in der Literatur‘. In: Jaap Grave, Peter Sprengel en Hans Vandevoorde (ed.), Anarchismus und Utopie in der Literatur um 1900: Deutschland, Flandern und die Niederlande.Würzburg, Königshausen & Neumann, 2005, 86-97.
VAN GORP E.A. 1991
H. van Gorp, R, Ghesquiere, D. Delabastita, J. Flamend, Lexicon van literaire termen. Stromingen en genres. Theoretische begrippen. Retorische procédés en stijlfiguren. Leuven, Wolters,1991.
VAN DEN BROECK 2009
Walter van den Broeck, Terug naar Walden. Antwerpen, Meulenhoff/Manteau, 2009.
VAN DER WYCK 1905
B. H. C. K. van der Wyck, ‘Onze Leestafel’. In: Onze Eeuw, 5 (1905), 319-321.
VAN ROOSBROECK 1922
Gust L. Van Roosbroeck, ‘De opstand tegen het stadje in de Amerikaansche literatuur’. In: Vlaamsche Arbeid, 17 (1922), 413-420.
VERMEYLEN 1902
August Vermeylen, ‘Over Levensopvatting’. In: Ontwaking, 3 (1902) 1, 98.
VERMEYLEN 1951
August Vermeylen, ‘Thoreau’. In: Verzamelde opstellen, 1 en 2. Beschouwingen. Leven en werken van Jonker Jan van der Noot. Brussel, Manteau, 1951, 273-282. [Verzameld werk August Vermeylen, 2].
VERMEYLEN 1953
August Vermeylen, De Vlaamse letteren van Gezelle tot heden. Brussel, Manteau, 1953. [August Vermeylen, Verzameld werk, 3]
VERMEULEN 2007
Julien Vermeulen, ‘Pallieter: hardnekkig archetype, met een Amerikaans accent’. In: Julien Vermeulen, Laat mij maar doen. Vlaams proza tussen tekstgenese en discursieve identiteit. Antwerpen/Apeldoorn, Garant, 2007, 21-31.
VERVLIET 1990
Raymond Vervliet, August Vermeylen 1872-1945. Leven en Werk. Brussel, Vrijzinnig studie-, archief- en documentatiecentrum Karel Cuypers vzw, 1990.
VIEIRA 2010
Fátima Vieira, ‘The concept of utopia’. In: Gregory Claeys (ed.), The Cambridge Companion to Utopian Literature. Cambridge, Cambridge University Press, 2010.
WALSCHAP 2008
Gerard Walschap, Houtekiet. Antwerpen, Uitgeverij Wever & Bergh, 2008.
WILL 1896
I. Will, ‘Henry-D. Thoreau’. In: L’Art Moderne, 16 (1896) 21 (mei), 1-2.
[http://digistore.bib.ulb.ac.be/2010/DL2864764_1896_f.pdf]
[toegang op 22 juni 2014]
WILL 1896b
I. Will, ‘l’Esthetique du contact humain’. In : L’Art Moderne, 16 (1896) 28 (juli), 1-2.
[http://digistore.bib.ulb.ac.be/2010/DL2864764_1896_f.pdf]
[toegang op 22 juni 2014]
WILLIS 1999
Lonnie L. Willis, ‘The Thoreau Centenary in Britain’. In: American Studies International, 37 (1999) 2, 43-67.
WOLFGANG 1903
Wolfgang, ‘Walden van Thoreau’. In: De Nederlandsche Spectator, Jaargang 1903, 262-263.
