Met stalen vleugels: de komst van het vliegtuig in de Vlaamse literatuur.
Tussen droom en daad:
verhalen en gedichten over de beginjaren van het vliegtuig
NATS, een bedrijf dat zich bezig houdt met luchtverkeersleiding, heeft een filmpje op youtube staan waarin men laat zien hoeveel vliegtuigen op één dag over Europa vliegen. Het zijn fascinerende beelden. De stippen en lijnen krioelen door elkaar heen als mieren in een nest. We staan er niet bij stil, maar elke dag stijgen duizenden en duizenden vliegtuigen op, met daarin nog eens zo veel meer mensen die elk met een eigen reden wolkenvelden doorkruisen. Ooit was het anders. Lange tijd was de lucht onontgonnen terrein. Het was een plek die voorbehouden was voor vogels, sterren en eventueel engelen en goden. De droom om te kunnen vliegen bestaat nochtans al eeuwen. Uitvindingen of pogingen om de lucht in te gaan, waren echter meestal niet realistisch of uitvoerbaar in de praktijk. Denk maar aan Da Vinci en zijn poëtische, maar onbruikbare vliegtuigontwerpen. Pas aan het einde van de negentiende eeuw en het begin van de twintigste eeuw zal men erin slagen om succesvol op te stijgen met behulp van luchtballonnen, zeppelins, zweeftuigen en tot slot gemotoriseerde vliegtuigen.
Een donkere engel over Vlaamse velden
In haar scriptie Met stalen vleugels: de komst van het vliegtuig in de Vlaamse literatuur tracht Delfien Vanden Heede terug in de tijd te gaan, naar de beginjaren van de luchtvaart. Haar focus ligt daarbij op de receptie van het vliegtuig in Vlaanderen. Hoe moest het voelen om voor het eerst zo'n gevaarte te zien overvliegen? Wat ervoer men op zo'n moment? Deze vragen tracht ze te beantwoorden door zich te verdiepen in Vlaamse literatuur over de vliegmachine. Wie kan de innerlijke beleving, de verbazing en de fascinatie voor deze wonderlijke uitvinding immers beter verwoorden dan een schrijver?
Er zijn enkele factoren die een belangrijke bijrol spelen in de verschillende besproken teksten. De moderne evolutie die België doormaakte, is bijvoorbeeld noodzakelijk om de literatuur te kaderen. Het vliegtuig kwam niet 'uit de lucht vallen'. De wereld was in een razendsnel tempo aan het veranderen. Zo vond men ook de trein, de auto en de fiets uit, kwam de cinema op gang en was er sprake van een enorme verstedelijking. Een tweede opmerkelijk gegeven is dat het toestel vaak een mythologische en spirituele betekenis meekrijgt: het vliegtuig wordt vaak vergeleken met Icarus, fabelachtige dieren of een engel. Tot slot speelt de dood een prominente rol in bijna alle casussen uit de scriptie. Dit komt onder andere doordat de beginjaren van het vliegtuig gepaard gaan met ontelbare ongevallen. Dit doodsgevaar zorgde ervoor dat vliegen iets was voor de dapperen: voor helden. Ook de Groote Oorlog zorgde ervoor dat de luchtvaart, na een aantal maagdelijke jaren, een onomkeerbare transformatie doormaakt. Het vliegtuig verloor zijn dromerig karakter en werd een vliegend wapen van staal: een donkere engel.
Let's fly away
In andere landen is al onderzoek gedaan naar de rol en betekenis van het vliegtuig in literatuur. Delfien Vanden Heede gaat echter als eerste op zoek naar Nederlandstalige letteren die in het teken staan van het vliegtuig. Hiervoor beperkte ze zich tot Vlaamse teksten die geschreven zijn tussen 1910 en 1920. In haar zoektocht vond ze gedichten en verhalen van Karel van de Woestijne, Felix Timmermans, Jan van Nijlen, August van Cauwelaert en Herman Teirlinck. Vooral probeert ze de lezer mee te laten dromen met de schrijvers; mee te laten voelen met toenmalige verwonderingen en angsten. Vliegen moet een heel andere ervaring geweest zijn dan vandaag. Nu denken we vooral aan luchthavens, luchtvaartmaatschappijen en medepassagiers. In de teksten maken we kennis met de individuele piloot die eigenhandig de natuurelementen probeert te bedwingen en ondertussen met volle teugen geniet van de wolkenzee die zich voor zijn ogen uitspreidt. Dit gevoel wordt misschien nergens zo duidelijk als in het citaat van de vliegenier Charles Lindbergh, waarmee Delfien Vanden Heede haar scriptie begint:,
"How strange is this combination of proximity and separation. That ground - seconds away - thousands of miles away. This air, stirring mildly around me. That air, rushing by with the speed of a tornado, an inch beyond. These minute details in my cockpit. The grandeur of the world outside. The nearness of death. The longness of life."
Bibliografie
Bibliografie
Primaire bibliografie
Van de Woestijne 1911
Karel Van de Woestijne, 'De Vliegende Man'. In: Elsevier, 21 (1911), 42 (juli-december), 361-364; 446-452.
Timmermans [1916]
Felix Timmermans, Pallieter. Amsterdam, van Kampen & zoon, [1916].
Van Nijlen 1916
Jan van Nijlen, 'Op de wallen der belegerde stad'. In: De Beweging, 12 (1916), 31-33.
August van Cauwelaert 1918
August Van Cauwelaert, Liederen van droom en daad. Bussum, C.A.J. Van Dishoeck, 1918.
Teirlinck 1920
Herman Teirlinck, De Nieuwe Uilenspiegel. In tien boeken. Of de jongste incarnatie van den scharlaken Thijl. [Amsterdam], [Maatschappij voor Goede en Goedkope Lectuur], 1920.
Secundaire bibliografie
Anoniem 1908
[Anoniem], ‘Nieuwe woorden gevraagd’. In: Neerlandia 12 (1908), 202.
[http://www.dbnl.org/tekst/_nee003190801_01/]
[toegang op 3 februari 2014]
Anoniem 1910
[Anoniem], ‘De eigen taal in de lucht’. In: Neerlandia 14 (1910), 112-113.
[http://www.dbnl.org/tekst/_nee003191001_01/_nee003191001_01_0247.php]
[toegang op 3 februari 2014]
Anoniem 1911
[Anoniem], ‘Vliegmeting-Lier’. In: De Gazet van Antwerpen, 30 juli 1911.
Anoniem 1911
[Anoniem], ‘Vliegen’. In: De Gazet van Antwerpen, 31 juli 1911.
Bar, Brackx &De Decker 2010
André Bar, Daniël Brackx & Cynrik De Decker, Gebroken vleugels. Vliegend personeel gevallen in dienst van de Belgische luchtvaart. Erembodegem, Flying Pencil, 2010.
Beyen 1998
Marnix Beyen, Held voor alle werk. De vele gedaanten van Tijl Uilenspiegel. Antwerpen/ Baarn, Houtekiet, 1998.
Bilstein 1984
Roger E. Bilstein, Flight in America, 1900-1983. From the Wrights to the Astronauts. Baltimore, The John Hopkins University Press, 1984.
Boccioni, Carrá, Russolo, Balla & Severini 2009 [1910]
Umberto Boccioni, Carlo Carrá, Luigi Russolo, Giacomo Balla & Gino Severini, Futurist Painting: Technical Manifesto. [1910] In: Lawrence Rainey, Christine Poggi & Laura Wittman (ed.), Futurism. An Anthology. New Haven, Yale University Press, 2009, 64-67.
Cooper 1999
Laurence D. Cooper, Rousseau, Nature and the Problem of the Good Life. Pennsylvania, The Pennsylvania State University Press, 1999.
Crouch 2003
Tom D. Crouch, '"The Surly Bonds of Earth". Images of the Landscape in the Work of Some Aviator/Authors, 1910-1969.' In: Dominick A. Pisano (red.), The Airplane in American Culture. Michigan, The University of Michigan Press, 2003, 219-234.
Danius 2002
Sara Danius, The Senses of Modernism. Technology, Perception, and Aesthetics. Ithaca, Cornell University Press, 2002.
De Bock 1921
Eugene De Bock, 'Herman Teirlinck, de Nieuwe Uilenspiegel'. In: Ruimte 2 (1921), 13-15.
De Cauter 2009
Lieven De Cauter, Archeologie van de kick. Over moderne ervaringshonger. Nijmegen, Uitgeverij Vantilt, 2009.
De Geest & Vanfraussen 2005
Dirk De Geest & Eveline Vanfraussen, ‘Van polderland tot poldervolk. Aspecten van streekliteratuur in Vlaanderen.’ In: Spiegel der Letteren 47 (2005) 2, 147-203.
De Geest, Kusters, Sintobin & Vanfraussen 2005
Dirk De Geest, Wiel Kusters, Tom Sintobin & Eveline Vanfraussen, ‘Streekliteratuur in Vlaanderen en Nederland: een probleemstelling’. In: Spiegel der Letteren 47 (2005) 2, 89-98.
De Ridder 1921
André De Ridder, 'Een nieuwe Uilenspiegel'. In: Den Gulden Winckel 20 (1921), 36-39.
De Schaepdrijver 2013
Sophie De Schaepdrijver, De Groote Oorlog. Het Koninkrijk België tijdens de Eerste Wereldoorlog. Antwerpen/Amsterdam, Houtekiet & Linkeroever Uitgevers/ Uitgeverij Atlas Contact, 2013.
Dierikx 2008
Marc Dierikx, Luchtspiegelingen. Cultuurgeschiedenis van de luchtvaart. Amsterdam, Uitgeverij Boom, 2008.
Durnez 2000
Gaston Durnez, Felix Timmermans. Een biografie. Tielt, Lannoo, 2000.
Eksteins 2003
Modris Eksteins, Lenteriten. De eerste Wereldoorlog en het ontstaan van de nieuwe tijd. Antwerpen, Anthos/Manteau, 2003.
Gijsen 1968
Marnix Gijsen, August van Cauwelaert. S.l., Desclée De Brouwer, 1968.
Goldstein 2003
Laurence Goldstein, ‘The Airplane and American Literature’. In: Dominick A. Pisano (red.), The Airplane in American Culture. Michigan, The University of Michigan Press, 2003, 219-234.
Ingold 1978
Felix Philipp Ingold, Literatur und Aviatik. Europäische Flugdichtung 1909-1927. Mit einem Exkurs über die Flugidee in der modernen Malerei und Architektur. Basel & Stuttgart, Birkhäuser Verlag, 1978.
Jervis 1998
John Jervis, Exploring the Modern. Patterns of Western Culture and Civilization. Oxford, Blackwell Publishers, 1998.
Lindbergh 1927
Charles Lindbergh; Ernest Flammarion (ed.), Mon avion et moi. Ma vie depuis mon enfance jusqu’au lendemain de ma traversée. Paris, Flammarion, 1927.
Marinetti 2009 [1909]
F.T. Marinetti, ‘Let’s Murder the Moonlight!’ [1909] In: Lawrence Rainey, Christine Poggi & Laura Wittman (ed.), Futurism. An Anthology. New Haven, Yale University Press, 2009, 54-61.
Marinetti 2009 [1909]
F.T. Marinetti, ‘The Founding and Manifesto of Futurism.’ [1909] In: Lawrence Rainey, Christine Poggi & Laura Wittman (ed.), Futurism. An Anthology. New Haven, Yale University Press, 2009, 49-53.
Marinetti 2009 [1912]
F.T. Marinetti, ‘Technical Manifesto of Futurist Literature.’ [1912] In: Lawrence Rainey, Christine Poggi & Laura Wittman (ed.), Futurism. An Anthology. New Haven, Yale University Press, 2009, 119-125.
Marinetti 1914
F.T. Marinetti, Zang Tumb Tuuum. Adrianopoli ottobre 1912. Parole in libertà. Milan: Edizioni futuriste di Poesia, 1914.
Morrow 2009
John H. Morrow Jr., The Great War in the Air. Military Aviation from 1909 to 1921. Tuscaloosa, The University of Alabama Press, 2009.
Mumford 1934
Lewis Mumford, Technics and Civilization. Chicago, The University of Chicago Press, 1934.
Muybridge 1957
Eadweard Muybridge; Lewis S. Brown (ed.), Animals in Motion. New York, Dover Publications, 1957.
Pieters 2010
Walter Pieters, The Belgian Air Service in the First World War. Marceline, Walsworth Publishing Company, 2010.
Poggioli 1968
Renato Poggioli, The Theory of the Avant-Garde. Cambridge, The Belknap Press, 1968.
Proust [1909]
Marcel Proust, The Benediction of the Boar. [1909].
[http://www.yorktaylors.free-online.co.uk/sanglier.html]
[toegang op 4 juni 2014]
Proust 1999
Marcel Proust, Á la recherche du temps perdu. Paris, Gallimard,1999.
Rainey 2009
Lawrence Rainey, ‘Introduction: F.T. Marinetti and the Development of Futurism.’ In: Lawrence Rainey, Christine Poggi & Laura Wittman (ed.), Futurism. An Anthology. New Haven, Yale University Press, 2009, 1-39.
Rousseau 1973
Jean-Jacques Rousseau, Du contrat social. Discours sur les sciences et les arts. Discours sur l’origine de l’inégalité parmi les hommes. Paris, s.n.,1973.
Scharten & Antink, 1925
Carel Scharten & Margo Antink, ‘Het leven van Francesco Campana. Het eeuwige licht. Zevende hoofdstuk.’ In: De Gids, (1925), jaargang 89, 285-320.
Schiller, 1971
Friedrich Schiller, ‘Über naive und sentimentalische Dichtung’. [1795] In: Sämliche Werke. München, Hanser, 1971, V, 694-780.
Schivelbusch 1986
Wolfgang Schivelbusch, The Railway Journey. The Industrialization of Time and Space in the 19th Century. Leamington, Spa, Hamburg & New York, Berg Publishers Ltd, 1986.
Sintobin & Kusters 2005
Tom Sintobin. & Wiel Kusters, ‘‘Als een steen in oprimpelend water’. Regionaliteit en Jef Lasts Zuiderzee (1934)’. In: Spiegel der Letteren, 47 (2005) 2, 99-146.
Siukonen 2001
Jyrki Siukonen, Uplifted Spirits, Earthbound Machines. Studies on Artists and the Dream of Flight, 1900-1935. Helsinki, Suomalaisen Kirjallisuuden Seura, 2001.
Streuvels 1979
Stijn Streuvels; Luc Schepens (ed.), In Oorlogstijd. Het volledige dagboek van de Eerste Wereldoorlog. Brugge/Nijmegen, Orion/B. Gottmer, 1979.
Theunynck 2010
Peter Theunynck, Karel Van de Woestijne. Biografie. Antwerpen, Meulenhoff/ Manteau, 2010.
Townsend 2008
Gabrielle Townsend, Proust's Imaginary Museum. Reproduction and Reproduction in Á la recherche du temps perdu. Bern, Peter Lang/ International Academic Publischers, 2008.
Van Beers [1876]
Jan van Beers, Jan van Beers' gedichten. Amsterdam, Wed. J.C. Van Kesteren & Zoon, [1876].
Van Berne 1998
Frank Van Berne, ‘Neerlandia.’ In: Gaston Durnez, Reginald De Schrijver, Bruno De Wever, e.a. (red.), Nieuwe Encyclopedie van de Vlaamse Beweging. Tielt, Lannoo, 1998, II, 2195-2196.
Van den Bossche 2005
Stefan van den Bossche, De wereld is zoo schoon waarvan wij droomen. Jan van Nijlen. Biografie. Tielt/Amsterdam, Uitgeverij Lannoo/ Uitgeverij Atlas, 2005.
Van de Woestijne 1988 [1909-1910]
Karel Van de Woestijne; Ada Deprez (ed.), Verzameld journalistiek werk. Deel 3. Nieuwe Amsterdamsche Courant maart 1909 - september 1910. Gent, Cultureel Documentatiecentrum, 1988.
Van Parys 2007
Joris van Parys, Het leven, niets dan het leven. Cyriel Buysse en zijn tijd. Antwerpen, Houtekiet/Atlas, 2007.
Walschap 1959
Gerard Walschap, August van Cauwelaert. Brussel, A. Manteau N.V., 1959.
