International Studio Territories in Transition: Ilha do Joaneiro; From living in the grey, to living in colour.
Een kleurrijke gids tot een levendige gemeenschap.
Zevenduizend vijfhonderdvijftig kilometer. Dat is de afstand tussen Brussel en Recife, een stad in het noordoosten van Brazilië. Zestigduizend. Dat zijn het aantal families die in Recife in sloppenwijken wonen, de zogenoemde favela's. Tweehonderd. Dat is het gemiddeld maandelijks inkomen van een laag-inkomen gezin en toch is Recife een van de rijkste steden ter wereld. Binha. Acht. Twintig. Dona Binha is een huisvrouw die samen met zeven andere familieleden in de favela Ilha do Joaneiro woont, op een oppervlakte van slechts twintig vierkante meter.
Het leven zoals het is: de favela
Eind september 2019 vertrok ik samen met een medestudente naar Recife om er samen met de Katholieke universiteit UNICAP deel te nemen aan een workshop in de favela Ilha do Joaneiro. Als architectuurstudenten was het hier enorm belangrijk om oplossingen te vinden voor betere leefomstandigheden van de bewoners van deze gemeenschap. Oplossingen voor de noden en problemen die ze zelf al dan niet inzien.
Bekijk het even zo. Beeld je in dat je in een huis woont dat slechts twee meter breed is en nog geen twee meter hoog. Het is er elke dag bloedheet en je eigen woning biedt geen verkoeling. Integendeel, de golfplaten die als dak dienstdoen, warmen zodanig op dat je je in een sauna waant. Als het dan al eens regent, zijn de platen ook nog zo lek als een zeef. Je leefruimte bestaat uit drie plastic tuinstoelen, die je ’s avonds moet stapelen, want jij, je broer en zus slapen er samen op een dekentje op de grond. Dit is maar één voorbeeld van de vele schrijnende toestanden in deze favela. Verder gaat dit ook gepaard met het feit dat je door Jan en alleman gewaarschuwd wordt over hoe gevaarlijk het er wel niet is. Nee, het moet en het kan beter!
Onderzoek en doel
Zoals hierboven beschreven, is dit een scriptie in de richting architectuur. Dit wil zeggen dat er een groot deel ontwerp aan te pas zal komen. Al is er in de eerste plaats gestart met een empirisch- en literatuuronderzoek. Respectievelijk betekent dit, onderzoek ter plaatse door onder andere het observeren van de lokale bevolking en zelf rond te lopen in de favela en dan onderzoek door het lezen van een hele waaier aan documenten en boeken. Zo leer je niet alleen haar geschiedenis, maar begin je ook beter te begrijpen wat nu echt belangrijk is voor de verschillende actoren.
Hiermee wordt bedoeld: belangrijk in een gebied waar mensen wonen als sardienen in een blik, waarbij het ook nog eens negen uur per dag dertig graden is. Belangrijk in een gemeenschap waar kennis op een laag pitje staat, maar waar wel een goede sfeer heerst en iedereen elkaar kent en klaarstaat om te helpen. Een ideale locatie dus om de handen uit de mouwen te slaan. Het doel van de scriptie is een lijst van klein- en grootschalige ontwerpinterventies op te stellen die van invloed zijn op de transformaties die de favela doorgaat.
Bouwen aan een scriptie
De scriptie werd zo opgebouwd naar wat ikzelf de belangrijke hoofdstukken vond voor deze bewoners. We spreken over zon, schaduw en wind. Over hoe het toevoegen van nieuwe verdiepingen kan leiden tot meer schaduw en een aangenaam briesje creëert dat door de straten blaast. We spreken over hoe het toevoegen van groen zoals bomen en verticale tuinen niet alleen schaduw kan brengen, maar ook de gevels van woningen kan doen afkoelen. Verder onderzoeken we hoe meer plaats, meer menselijke activiteit, en een algemeen beter ontwerp van de straat en de huizen, meer veiligheid naar de favela brengt. Al deze hoofdstukken worden gebruikt en herleid tot een nieuw ontwerp van één centrale straat in Ilha do Joaneiro, de Rua Nova.
Wie, wat, waar?
Dit ontwerp werkt daarna als een leidraad voor zowel de bewoners als voor de gemeenschapsleider. Marcone is zowat de man die de gehele gemeenschap doet draaien. Hij leidt de openbare werken in goede banen, maar is ook het aanspreekpunt als je zelf werken wilt uitvoeren. Laat dat nou net de persoon zijn die nodig is, om dit ontwerp realiteit te laten worden.
Het werkt als volgt: Iedereen zal ooit wel eens werken willen uitvoeren. Maar in plaats van hier onbezonnen aan te beginnen, wil ik met dit ontwerp verschillende visies geven hoe ze dit op een betere manier kunnen aanpakken. Bijvoorbeeld, een overdekte inkomhal geeft niet alleen schaduw, maar kan ook dienst doen als een overdekt terras waar je buiten kunt zitten. Dit creëert meer ogen op de straat en verhoogt dus de veiligheid in de favela. Elke architecturale of stedenbouwkundige interventie die aangeboden wordt met dit ontwerp speelt in op heel veel verschillende noden en problemen.
Een ander voorbeeld, maar dan op stedenbouwkundig vlak, is het aanplanten van bomen op specifieke plaatsen waar ze ten volle kunnen opgroeien. Dit brengt ten eerste schaduw met zich mee. Ten tweede brengt het de bewoners samen op straat, wat voor betere sociale contacten zorgt. Dit verhoogt op zich dan weer de veiligheid. Ook minder verkeer zal uiteindelijk leiden tot meer bezoekers voor de aanwezige cafés, restaurantjes en shops en zal dus op termijn leiden tot een betere economie.
Ik wil dus maar aantonen dat een informele gemeenschap, zoals een sloppenwijk of favela niet per se als een onaangename en gevaarlijke plaats aanzien moet worden. Een favela kent veel potentieel en vertoont een zekere charme die ik met deze scriptie naar buiten heb proberen te brengen. Het eindresultaat is een boekje gericht naar de bewoners. Het boekje opent met een striptekening met de bewoners zelf als hoofdpersonages en hun straat als decor.
Conclusie
Acht. Acht onderzoekhoofdstukken die de levensomstandigheden van deze mensen moet verbeteren. Dertien, twaalf en oneindig. Dertien systemische aanbevelingen om een impact te hebben tijdens transformaties. Twaalf fysische elementen om rekening mee te houden bij architecturale of stedenbouwkundige transformaties. Oneindig veel combinaties en mogelijkheden om meer kleur en leven te brengen in het bestaan van deze bewoners, maar vooral ook, oneindig veel liefde voor hun allemaal!
- Ali-Toudert, F., & Mayer, H. (2005, March 11). Numerical study on the effects of aspect ratio and orientation of an urban street canyon on outdoor thermal comfort in hot and dry climate. Building and Environment, 41(2), 94–108. Retrieved March 2020, doi:10.1016/j.buildenv.2005.01.013
- Ali-Toudert, F., & Mayer, H. (2006, November 15 ). Effects of asymmetry, galleries, overhanging façades and vegetation on thermal comfort in urban street canyons. Solar Energy, 81 (6), 742-754. Retrieved March 2020, doi:10.1016/j.solener.2006.10.007
- Ahern, J. (2013). Urban landscape sustainability and resilience: the promise and challenges of integrating ecology with urban planning and design. Landscape ecology, 28, 1203-1212. Retrieved March 2020, doi: 10.1007/s10980-012-9799-z
- Arretche, M. T. S., Vazquez, D. A., Fusaro, E., Centro Brasileiro de Análise e Planejamento. Centro de Estudos da Metrópole, & Brazil. Secretaria Nacional de Habitação. (2007). Capacidades administrativas, déficit e efetividade na política habitacional. Sao Paulo, Brazil: Centro de Estudos da Metrópole / CEBRAP.
- Banerjee, B., Acioly, C., Gebre-Egziabher, A., Clos, J., & Dietrich, K. (2014). Streets as Tools for Urban Transformation in Slums: A Street-Led Approach to Citywide Slum Upgrading . Retrieved January 2020 from https://www.citiesalliance.org/resources/knowledge/publications/streets…
- Becker, S. (2017, September 14). Minha Casa, Nossa Cidade: Brazil’s Social Housing Policy & The Failures of the Private-Public System. Retrieved January 2020 from https://www.archdaily.com/504114/minha-casa-nossa-cidade-brazil-s-socia…
- Blocken, B., & Carmeliet, J. (2004). Pedestrian Wind Environment around Buildings: Literature Review and Practical Examples. Journal of Thermal Envelope and Building Science, 28(2), 107–159. Retrieved February 2020 from https://bwk.kuleuven.be/bwf/projects/annex41/protected/data/KUL%20Oct%2…
- Bowler, D. E., Buyung-Ali, L., Knight, T. M., & Pullin, A. S. (2010). Urban greening to cool towns and cities: A systematic review of the empirical evidence. Landscape and Urban Planning, 97(3), 147–155. Retrieved March 2020, doi: 10.1016/j.landurbplan.2010.05.006
- Branchevereniging VHG - handleiding Het Levende Gebouw. (2019). Retrieved March 2020 from https://onlinetouch.nl/vhg/branchevereniging-vhg---handleiding-het-leve…
- Brown, R. D. (2010). Design With Microclimate: The Secret to Comfortable Outdoor Space (2nd None ed.). Washington, DC: Island Press.
- Carvalho Costa, G. (n.d.). Cartografia Histórica :: LABTOPOPE. Retrieved December 2019 from http://m.labtopope.com.br/cartografia-historica/
- Catalytic Communities. (n.d.). Call them Favelas. Retrieved from https://catcomm.org/call-them-favelas/
- De Baere, M., De Smet, E., Eyckerman, M., Pellens, B., Dierckx, S., & Vanhoutte, L. (2019). Special Zone of Social Interest, The community of Chié. Antwerp, Belgium: Author.
- Delaqua, V. (2019, February 27). Cobogos: A Brief History and Its Uses. Retrieved March 2020, from https://www.archdaily.com/875130/cobogos-a-brief-history-and-its-uses
- Dellenbaugh, M. (2017, January 23). The physical and social normative properties of street furniture. Retrieved June 2020, from http://www.hackingurbanfurniture.net/research/the-physical-and-social-n…
- De Schiller, S., & Evans, J. M. (1996). Training architects and planners to design with urban microclimates. Atmospheric Environment, 30(3), 449–454. Retrieved March 2020, doi: 10.1016/1352-2310(94)00139-1
- Eyckerman, M., & Dierckx, S. (2019). Chié, the revival of an informal district. Antwerp, Belgium: Author.
- Frankel, M. (2020, February 28). What Are Air Rights, and What Do They Mean for Developers and Investors? Retrieved May 2020, from https://www.fool.com/millionacres/real-estate-investing/articles/what-a…
- Gehl, J. (2011). Life Between Buildings. Retrieved January 2020 from https://books.google.be/books/about/Life_Between_Buildings.html?id=X707…
- Gehl, J., & Rogers, L. R. (2010). Cities for People (First Edition). Washington, DC: Island Press.
- Global Designing Cities Initiative, & National Association of City Transportation Officials. (2016). Global Street Design Guide (2nd None ed.). New York City, New York: Island Press.
- Haas, G. (2010, July 5). James Rojas: The City as Play. Retrieved April 2020, from https://drpop.org/james-rojas-the-city-as-play/
- Hou, J., Spencer, B., Way, T., & Yocom, K. (2015). Now Urbanism: The Future City is Here (1st ed.). New York, NY: Routledge.
- Jacobs, J. (2009). The Death and Life of Great American Cities (Reissue ed.). Amsterdam, Netherlands: Sun-Trancity.
- Klemm, W. (n.d.). Clever and cool: Generating design guidelines for climate responsive urban green infrastructure (Thesis). Retrieved April 2020 from https://research.wur.nl/en/publications/clever-and-cool-generating-desi…
- Lafortezza, R., Carrus, G., Sanesi, G., & Davies, C. (2009). Benefits and well-being perceived by people visiting green spaces in periods of heat stress. Urban Forestry & Urban Greening, 8(2), 97–108. Retrieved April 2020, doi: 10.1016/j.ufug.2009.02.003
- Lea, J. (2019, May 28). Vertical Gardens - the Ultimate in Organic Architecture. Retrieved April 2020 from https://leadesign.com.au/architect/vertical-gardens-the-ultimate-in-org…
- Magalhães, F., & Di Villarosa, F. (2012). Slum Upgrading: Lessons Learned from Brazil. Retrieved January 2020 from https://books.google.be/books/about/Slum_Upgrading.html?id=v7F2DwAAQBAJ…
- MIT. (2011). The Density Atlas. Retrieved April 2020 from http://densityatlas.org/
- North Carolina Climate Office. (n.d.). Albedo. Retrieved May 2020 from https://climate.ncsu.edu/edu/Albedo
- Ozyavuz, M. (2013). Advances in landscape architecture [PDF]. https://doi.org/10.5772/51738
- Pojani, D., & Stead, D. (2016). The Urban Transport Crisis in Emerging Economies (The Urban Book Series) (1st ed. 2017 ed.). Cham, Switzerland: Springer Nature. pp. 11-30
- Pötz, H., & Bleuzé, P. (2012). Groenblauwe netwerken voor duurzame en dynamische steden. Delft, Netherlands: atelierGROENBLAUW.
- PPS. (2017). What is Shared Space? Retrieved March 2020, from https://www.pps.org/article/what-is-shared-space
- Pritchett, R. (2011). Land titling as women’s empowerment: Critical observations from Recife Brazil. Retrieved February 2020 from https://core.ac.uk/download/pdf/4837523.pdf
- Roggema, R. (2016). Research by Design: Proposition for a Methodological Approach. Urban Science, 1(1), 2. https://doi.org/10.3390/urbansci1010002
- Sim, D. (2019). Soft City. Amsterdam, Netherlands: Amsterdam University Press.
- Skinner, R., French, M., Acioly jr., C., & Reid, J. (2015). A Practical Guide to Designing, Planning, and Executing Citywide Slum Upgrading Programmes. Retrieved December 2019 from https://unhabitat.org/a-practical-guide-to-designing-planning-and-execu…
- Spijker, J. (2019, November 21). Nature based solutions. Retrieved April 2020 from https://www.groenkennisnet.nl/nl/groenkennisnet/dossier/dossier-nature-…
- Staddon, C., Ward, S., De Vito, L., Zuniga-Teran, A., Gerlak, A., Schoeman, Y., … Booth, G. (2018). Contributions of green infrastructure to enhancing urban resilience. Environment Systems and Decisions, 38(3), 330–338. https://doi.org/10.1007/s10669-018-9702-9
- Standaert, B. (2018). Waterbench. Retrieved April 2020 from https://ebema.be/nl-BE/waterbench
- Swinney, J. (2016, August 25). Designing Streets: A Policy Statement. Retrieved March 2020, from https://www.gov.scot/publications/designing-streets-policy-statement-sc…
- Tosca, K. (2019, April 3). What is urban furniture? Retrieved June 2020, from https://www.neko-europe.com/what-is-urban-furniture/
- Vanhoutte, L., & De Baere, M. (2019). ISTT Brazil, special zones for social interest, district of Chié, Recife Reviving the Community of Chié. Antwerp, Belgium: Author.
- Vertical Greenery - Moving Upwards. (n.d.). Retrieved April 2020 from https://www.nparks.gov.sg/skyrisegreenery/explore/vertical-greenery
- Veysseyre, S. (2017, September 14). Case Study: The Unspoken Rules of Favela Construction. Retrieved February 2020 from https://www.archdaily.com/531253/case-study-the-unspoken-rules-of-favel…
- Vieira de Abreu-Harbich, L., Chebel Labaki, L., & Matzarakis, A. (2015, June 1). Effect of tree planting design and tree species on human thermal comfort in the tropics. ScienceDirect, 138, 99–109.
- Vinnitskaya, I. (2017, September 14). Regeneration of the Favela de Rocinha Slum. Retrieved January 2020 from https://www.archdaily.com/146314/regeneration-of-the-favela-de-rocinha-…
- Wallenfeldt, J. (2019, 22 augustus). Favela | Definition, History, & Facts. Geraadpleegd op februari 2020, van https://www.britannica.com/topic/favela
- Wikipedia contributors. (2020, April 11). Urban canyon - Wikipedia. Retrieved March 2020 from https://en.wikipedia.org/wiki/Urban_canyon