Injecteer het Vreemde
‘Je suis un autre’ correspondeerde de Franse dichter Arthur Rimbaud in een brief aan zijn vriend Paul Demeny en ook de Frans-Bulgaarse psychoanalytica, letterkundige en linguïste Julia Kristeva deinsde er niet voor terug te poneren dat ‘étrangement, l’Étranger nous habite’. Het Vreemde is intrinsiek aan ieders cultureel bestaan, woekert de filosofische en letterkundige wind aan binnen de geesteswetenschappen en werd tóch eeuwenlang aanschouwd als een schromelijk genegeerd randfenomeen in de literaire vertaling.
De strijd tegen ethnocentrisme in de literaire vertaling
De vorige eeuw schonk het levenslicht aan talloze intellectuele vernieuwingen in de pasgeboren discipline van de vertaalwetenschap, waaronder een uitgedijde dichotomie tussen het Vreemde en het Eigene. Voordien werd immers een ethnocentristische methode gehanteerd bij literaire vertalingen: je paste de tekst tout court aan je doelpubliek aan. Betekent dat dan dat je allerlei eigenaardige woorden, culturele elementen of originele gedachtegangen moet verdrukken? Tant pis.
In het kielzog van die idee definieerde de Amerikaanse taalwetenschapper Eugene Nida de oppositionele vertaalstrategieën domestication en foreignization op basis van de geschriften van de Duitse filosoof Friedrich Schleiermacher. Die concepten houden in dat je ofwel de tekst naar de lezer brengt en ontdoet van vreemde elementen, of dat je de lezer in het ongewisse laat en de vreemde elementen behoudt. Je schenkt de lezer met andere woorden de opportuniteit zich te verdiepen in een literair werk uit een andere cultuur en distantieert je als vertaler van het voormalige vertaalethnocentrisme.
Het Vreemde, de Andere, het Eigene en het Ik
In de jaren tachtig opperde de Franse (ver)taalfilosoof Antoine Berman echter dat de doelstelling van vertaling de volgende hoorde te zijn: ‘féconder le Propre par la médiation de l’Étranger’. Oftewel: het Vreemde injecteren in de eigen cultuur om je horizon te verbreden. Berman effende zo het pad voor een pleidooi voor tolerantie en wederzijds cultureel begrip in de literaire ontmoeting met het Vreemde. Maar wat zijn de grenzen van het Vreemde? Bestaat er geen gulden middenweg tussen domestication en foreignization? En bovenal, is het Vreemde effectief een hermetisch afgesloten ruimte zoals de vertaalwetenschap beweert?
Om het hoofd te bieden aan de allesomvattendheid van het Vreemde kan je de tekst waarmee je als vertaler in contact komt, beschouwen als de Andere. De vertaler wordt in dat opzicht de poortwachter van de Eigen cultuur die de confrontatie aangaat met de Andere. Ook hier kom je wederom in aanraking met vreemde elementen van de andere cultuur. Je wordt namelijk verantwoordelijk geacht voor een culturele weergave van de Andere in de Eigen cultuur. Maar ook die Andere vervalt nog steeds in abstractie, want in welke mate is de Andere anders dan Ik?
De talrijke gezichten van de Andere
De Franse filosoof van Litouwse origine Emmanuel Levinas introduceerde de term ‘alteriteit’ om de Andere te benaderen als tegenhanger van de identiteit van het Ik. Die alteriteit duidt, aldus Levinas, eenvoudig gezegd aan dat je de Andere accepteert als anders door jezelf ervan bewust te maken dat je zelf ook anders bent voor die Andere. Desalniettemin lost dat onze probleemstelling niet op: de Andere of het Vreemde blijven bijzonder diffuus. Precies daarom werd een analysemodel ontwikkeld om de vreemdheid van een tekst in vertaling descriptief te meten.
Een theoretische categorisering van de Andere garandeert uitgediepte inzichten in de manieren waarop een tekst zich al dan niet differentieert vóór en dóór vertaling. Het praktische analysemodel (de vertaalmatrjosjka) gaat die gestratificeerde vreemdheid via verschillende lagen te lijf: de identitaire, linguïstieke, spatiale, temporele, mnesische (d.w.z. het individuele/collectieve geheugen), narratieve en literaire aspecten van de tekst worden onderzocht in het kader van de culturele weergave van de vertaling in de doeltaal. Bovendien wordt er ook aandacht geschonken aan de niveaus van de lezer en de vertaler. Die staan garant voor de perceptiewisseling tussen bron- en doeltekst voor de lezer en de wijzen waarop de hoogstpersoonlijke interpretaties van de vertaler mogelijk niet kunnen stroken met die van de Eigen cultuur, die de vertaler vertegenwoordigt bij het neerpennen van de vertaling.
Metamorfoses van alteriteit: het geval Andreï Makine
Net als identiteit is alteriteit een dynamische constructie: een alteriteit kan (zich) veranderen door zich te associëren met de begeerde identiteit. Exact op die manier heeft de voorheen Russische schrijver Andreï Makine zich kunnen loswurmen van zijn Russische alteriteit en zich door middel van zijn Frans(talig)e oeuvre die beoogde Franse identiteit kunnen toe-eigenen. Daarenboven is Makine écht Frans geworden: zijn literaire praktijk heeft hem de Prix Goncourt, de meest prestigieuze literatuurprijs van Frankrijk, opgeleverd, die hem op zijn beurt zijn naturalisatie tot Fransman verschaft zou hebben. Hij heeft met andere woorden zijn Russische alteriteit weten te permuteren in een Franse identiteit, terwijl hij paradoxaal genoeg in zijn literair oeuvre consequent aandacht blijft besteden aan zijn Russische roots.
Het behoeft weinig uitleg dat een politiek vluchteling als Makine niet zonder slag of stoot zijn eerste roman kon voorleggen aan Parijse uitgevers. Dikwijls geconfronteerd met een njet besloot hij het over een andere literaire boeg te gooien. Makine presenteerde listig zijn eerste roman, La fille d’un héros de l’Union soviétique, als een pseudovertaling: een tekstgenre waarin de tekst voorgesteld wordt als een vertaling, terwijl de tekst nooit vertaald werd. Een pseudovertaling kan je aanzien als een kameleon die heimelijk een bepaalde taal en cultuur binnenglipt en zich daar de kleuren van de literaire jungle aanmeet. Favorabel voor Makine is dat het Vreemde inherent is aan het bestaan van een pseudovertaling, omdat de tekstuele alteriteit niet noodzakelijk getemperd dient te worden om te passen binnen het geviseerde literaire kader. De vertaling van zo’n pseudovertaling kan het hele identiteitsspel echter ondermijnen en kan in Makines geval zelfs leiden tot een mislukte legitimering als Fransman in een andere, niet-Franse cultuur.
Literair universalisme
Van de Andere tot het Ik en het Vreemde tot het Eigene weet dit analysemodel soelaas te bieden bij de complexe ontmoeting/botsing van talen en culturen in de literaire vertaling. De inzichten in wat het Vreemde vervreemdt, resulteren in een toegenomen cultureel begrip van de brontekst en tolerantie tegenover de Andere. Door literaire vertaling kan zo inderdaad een universele verstandhouding geschapen worden.
Bibliografie
Apter, E. (2006). Translation with No Original: Scandals of Textual Reproduction. Dans Emily Apter (éd.), The Translation Zone, 210-225. New-Jersey : Princeton University Press.
Ausoni, A. (2018a). L’écriture translingue et la question d’ailleurs. Réflexions à partir la pratique littéraire d’Andreï Makine. Fixxion, 16, 51-61.
Ausoni, A. (2018b). Singulariser l’écriture translingue : une catégorie littéraire et ses usages. Dans Alain Ausoni (éd.) Interfrancophonies, 9, La Francophonie translingue, 45-55.
Basalamah, S. (2014). Translating Otherness. Dans Mahmoud Eid & Karim H. Karim (éds.), Re-Imagining the Other. Culture, Media and Western-Muslim Intersections, 195-215. New York : Palgrave Macmillan.
Bellemare-Page, S. (2006). La littérature au temps de la post-mémoire : écriture et résilience d’Andreï Makine. Études littéraires, 38 (1), 49-56. DOI : 10.7202/01482ar
Berman, A. (1984). L'épreuve de l'étranger : culture et traduction dans l'Allemagne romantique : Herder, Goethe, Schlegel, Novalis, Humboldt, Schleiermacher, Hölderlin. Paris : Gallimard.
Berman, A. (1995). Pour une critique des traductions : John Donne. Paris : Gallimard.
Berman, A. (1999 [1985]). La Traduction et la lettre ou l’Auberge du lointain. Paris : Éditions du Seuil.
Bezari, C., Raimondo, R. & Vuong, T. (2019). La théorie des imaginaires de la traduction. Itinéraires [en ligne]. DOI : 10.4000/itineraires.5062
Bobadilla-Pérez, M. (2007). Relevance and complexities of translating titles of literary and filmic works. Huarte de San Juan. Filología y Didáctica de la Lengua, 9, 117-124.
Cassin, B. (2004). Vocabulaire européen des philosophies : dictionnaire des intraduisibles. Paris : Le Robert ; Éditions du Seuil.
Cassin, B. (2014). Traduire les intraduisibles, un état des lieux. Érès, Cliniques méditerranéennes, 90, 25-36.
Chesterman, A. (2009). The Name and Nature of Translator Studies. HERMES – Journal of Language and Communication in Business, 22 (42), p. 13-22.
Clément, M. L. (2008). Andreï Makine. Présence de l’absence : une poétique de l’art. Sarrebruck : Éditions universitaires européennes.
Collombat, I. (2003). Pseudo-traduction : la mise en scène de l’altérité. Le Langage et l’Homme, EME Éditions/L’Harmattan, 38 (1). Retrouvé via : hal-01463899
Connolly, A. (2002). To speak in tongues: language, diversity and psychoanalysis. Journal of Analytical Psychology, 47, 359-382.
Cronin, M. (2006). Translation and Identity. Londres : Routledge.
De Larminat, A. (30.3.2011). Osmonde sort de l’ombre. Le Figaro. Retrouvé sur www.lefigaro.fr
De Kerpel, B. (28.2.2021). De ware reden waarom Marieke Lucas Rijnveld niet de aangewezen persoon is om gedichten van Amanda Gorman te vertalen. Consulté le 25 mai 2021 sur https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2021/02/27/opinie-amanda-gorman/
Derbac, G. (2012). « Présent passé, passé présent » : écriture et échos de l’histoire dans Requiem pour l’Est et La vie d’un homme inconnu d’Andreï Makine. Études romanes de Brno, 33 (1), 281-294.
Doubinsky, S. (2012). « Je est une autre langue » - Quelques réflexions sur le bilinguisme et l’écriture. Synergies Pays Scandinaves, 7, 11-19.
Federici, E. & Leonardi, V. (2015). Writing or Translating Otherness?. Altre Modernità, 13, 136-151.
Fomin, S. (2009). Лирическая проза Андрея Макина. Вестник Нижегородского университета им. Н. И. Лобачевского, 6 (2), 121-124.
Fomin, S. (2011). Романы Андрея Макина : проблема перевода. Вестник НГЛУ, 14, 171- 178.
Fomin, S. (2016). Референциальность и вымысел в романах Андрея Макина. Вестник НГЛУ, 33, 141-148.
Genette, G. (1987). Seuils. Paris : Éditions du Seuil.
Gonzalez, M. & Tolron, F. (2006). Translating Identity and the Identity of Translation. Newcastle upon Tyne : Camebridge University Publishing.
Hemmat, A. (2009). Contemporary Hermeneutics and the Role of the Self in Translation. MonTI, 1, 157-174.
Hostová, I. (éd.) (2017). Identity and Translation Trouble. Newcastle upon Tyne : Camebridge University Publishing.
Ischenko, I. (2012). Difficulties While Translating Realia. Вісник Дніпропетровського Університету імені Альфреда Нобеля. Серія «ФІЛОЛОГІЧНІ НАУКИ», 1 (3), 273-278.
Klein-Lataud, C. (2007). Langue et imaginaire. TTR, 20 (1), 99-111. DOI : 10.7202/018499ar
Lederer, M. (2009). Le sens sens dessus dessous. Herméneutique et traduction. Dans Larissa Cercel (éd.), Traduction et Herméneutique, 267-292. Bucarest : Zeta Books.
Lee, T. K. (2011). The Epistemological Dilemma of Translating Otherness. Meta, 56 (4), 878- 895. DOI : 10.7202/1011258ar
Levinas, E. (1995). Altérité et transcendance. Saint-Clément-de-Rivière : Fata Morgana.
Lievois, K. (2013). Pseudo-traduction et l’image de l’auteur : le cas Andreï Makine. Lettres Romanes, 67 (3-4), 447-462.
Lievois, K. (2014). Suppositions de traducteurs : les pseudo-traductions d’Andreï Makine. TTR, 27 (2), 149-170. DOI : 10.7202/1037749ar
Lombez, C. (2005). La ‘traduction supposée’ ou : de la place des pseudotraductions poétiques en France. Linguistica Antverpiensia, 4, 107-121.
Lombez, C. (2019). Avec qui traduit-on ? Les imaginaires de la traduction poétique. Itinéraires [en ligne]. DOI : 10.4000/itineraires.4561
Longinović, T. Z. (2011). Serbo-Croatian: Translating the Non-identical Twins. Dans Dimitis Asimakoulas (éd.), Translation and Opposition, 283-295. Bristol : Multilingual Matters Ltd.
Lyaskov, P. (2018). Литературная мистификация Андрея Макина. Вестник НГЛУ, 44, 122-130.
Maher, B. (2018). Pseudotranslation. Dans Kelly Washbourne & Ben Van Wyke (éds.), The Routledge Handbook of Literary Translation, 382-393.
Maingueneau, D. (1999). Analyzing self-constituting discourses. Discourse Studies, 1 (2), 183- 199.
Makine, A. (1995 [1990]). La fille d’un héros de l’Union soviétique. Paris : Gallimard.
Makine, A. (1997 [1990]. Olga (traduit du français par H. Van Cuijlenborg). Bréda : Uitgeverij De Geus.
Makine, A. (2016 [2008]). La vie d’un homme inconnu. Paris : Éditions du Seuil.
Martens, D. (2010). Au miroir de la pseudo-traduction. Ironisation du traduire et traduction de l’ironie. Linguistica Antverpiensia, 9, 195-211.
Mélat, H. (2002). Andreï Makine : Testament français ou Testament russe ?. Revue russe, 21, 41-49.
Mistreanu, D. (2017). « Ils veulent conjurer le silence ». Ellipses et non-dits chez Andreï Makine. Quêtes littéraires, 7, 182-191.
Molinié, G. (2006). Dictionnaire de rhétorique. Vanves : Hachette Livre.
Naaijkens, T. (2002). De slag om Shelley en andere essays over vertalen. Nimègue : Van Tilt.
Nikolaou, P. & Kyritsi, M. (2008). Translating Selves: Experience and Identity between Languages and Literatures. Londres/New York : Continuum.
Nord, C. (1995). Text-Functions in Translation: Titles and Headings as a Case in Point. Target, 7 (2), 261-284.
Phipps, A. (2011). Travelling languages? Land, languaging and translation. Language and Intercultural Communication, 11 (4), 364-376. DOI : 10.1080/14708477.2011.611249
Phipps, A. & Gonzalez, M. (2004). Modern Languages: Learning and Teaching in an Intercultural Field. Londres : SAGE Publications.
Pier, J. (1989). Pragmatique du paratexte et signification. Études littéraires, 21 (3), 109-118. DOI : 10.7202/500874ar
Rao, S. (2008). Les altérités en conflit : l’éthique bermanienne de la traduction à l’épreuve de l’Étranger lévinassien. Transcultural, 1, 59-67.
Rao, S. (2010). Préliminaires à une érotique du traduire. Loxias, 29 [article en ligne], 1-10. Retrouvé sur http://revel.unice.fr/loxias/index.html?id=6160
Revaz, F. (2002). Le présent et le futur « historiques » : des intrus parmi les temps du passé ?. Le français aujourd’hui, 139 (4), 87-96. DOI : 10.3917/lfa.139.0087
Ricœur, P. (1990). Soi-même comme un autre. Paris : Éditions du Seuil.
Rizzi, A. (2008). When a text is both a pseudotranslation and a translation: The enlightening case of Matteo Maria Boiardo (1441-1494). Dans Anthony Pym, Miriam Shlesinger, Daniel Simoni (éds.), Beyond Descriptive Translation Studies: Investigations in homage to Gideon Toury, 153-162.
Robyns, C. (1994). Translation and Discursive Identity. Poetics Today, 15 (3), 405-428.
Rose, E. (2021). Translating Trans Identity: (Re)Writing Undecidable Texts and Bodies. Londres : Routledge.
Rose, M. G. (1997). Translation and literary criticism: translation as analysis. Manchester : St. Jerome Publishing.
Ryckaert, R. (2017). Ruggespraak in het gekkenhuis: een beknopte geschiedenis van de spelling in het Nederlands. Dans Gert De Sutter (éd.), De vele gezichten van het Nederlands in Vlaanderen: een inleiding tot de variatietaalkunde, 1, 80-97. Louvain/Gand : Acco.
Schleiermacher, F. (1985 [1813]). Des différentes méthodes du traduire (traduit de l’allemand par A. Berman). Dans Antoine Berman (éd.), Les tours de Babel : essais sur la traduction, Mauvezin, Trans-Europ-Repress, pp. 278-348.
Schyns, D. (2002). Wie heeft schrik van Zuid-Nederlands? Pleidooi voor een tolerantere houding ten aanzien van Zuid-Nederlandse taalvarianten. Filter, 9 (4), 37-45.
Schyns, D. & Noble, P. (2008). Neerlandofonie: pleidooi voor een transnationale en transcontinentale taal. Ons Erfdeel, 51 (5), 98-107.
Schyns, D. (2013). L’étranger intimement connu. L’autotraduction et la traduction par un tiers de Plainsong-Cantique des plaines de Nancy Huston. Orbis Litterarum, 68 (3), 251-265.
Sørensen Ravn Jørgensen, K. (1999). Le présent historique et ses fonctions textuelles. Hermes – Journal of Linguistics, 22, 81-98.
St-Pierre, P. (1993). Translation: Constructing Identity out of Alterity. Livius, 4, 243-252.
St. André, J. (2020). Translation and Time: Migration, Culture and Identity. Kent : The Kent State University Press.
Sylwestrzak-Wszelaki, A. (2010). Andreï Makine. L’identité problématique. Paris: L’Harmattan.
Taganov, A. (2013). Российский миф в раннем творчестве Андрея Макина. Вестник НГЛУ, 18, 128-138.
Tennini, R. (2016). Les fêlures de l’identité. Jeux et enjeux de la pseudo-traduction dans la poésie de Juan Gelman. Dans Beatrijs Vanacker & Tom Toremans (éds.), Interférences littéraires/Literaire interferenties, 19, 39-54.
Todorov, T. (1991 [1982]). La conquête de l’Amérique : la question de l’autre. Paris : Éditions du Seuil.
Todorov, T. (2001 [1989]). Nous et les autres. La réflexion française sur la diversité humaine. Paris : Éditions du Seuil.
Toremans, T. & Vanacker, B. (2017). Introduction: The Emerging Field of Pseudotranslation. Canadian Review of Comparative Literature/Revue Canadienne De Littérature Comparée, 44 (4), 629-636.
Toury, G. (2012 [1984]. Pseudotranslations and their significance. Dans Gideon Toury (éd.), Descriptive Translation Studies – and beyond (edition révisée), 47-59. Amsterdam : John Bejamins Publishing Company.
Van Cuijlenborg, H. (2016). Het stinkende goud. De Bilt : HAES Producties.
Van Leuven-Zwart, K. M. (1984). Vertaling en origineel: een vergelijkende beschrijvingsmethode voor integrale vertalingen, ontwikkeld aan de hand van Nederlandse vertaling aan de hand van Spaanse narratieve teksten. Dordrecht : ICG Printing.
Vanacker, B. & Toremans, T. (2016a). (En)jeux métafictionnels de la pseudo-traduction. Pour une lecture du soupçon. Dans Beatrijs Vanacker & Tom Toremans (éds.), Interférences littéraires/Literaire interferenties, 19, 5-22.
Vanacker, B. & Toremans, T. (2016b). Pseudotranslation and Metafictionality. Dans Beatrijs Vanacker & Tom Toremans (éds.), Interférences littéraires/Literaire interferenties, 19, 23- 38.
Venuti, L. (1998). The Scandals of Translation: Towards an Ethics of Difference. Londres : Routledge.
Volodine, A. (2002). « Écrire en français une littérature étrangère ». Chaoïd, 6, 52-58.
Vrinat-Nikolov, M. (2016). Traduire: une altérité en action (traduire l’altérité et non l’identité). Séminaire INALCO/Quai Branley. Retrouvé via : hal-01301875
Wanner, A. (2008). Russian Hybrids: Identity in the Translingual Writings of Andreï Makine, Wladimir Kaminer and Gary Shteyngart. Slavic Review, 67 (3), 662-681.
Washbourne, K. (2017). ‘Am I Still There?’: On the Author’s Sense of Becoming in a New Language. The AALITRA Review: A Journal of Literary Translation, 12, 16-30.
West, K. (2010). Translating the Body: Towards an Erotics of Translation. Translation and Literature, 19 (1), 1-25.
Whitfield, A. (2000). Douleur et désir, altérité et traduction : réflexions d’une « autre » d’ici. Francophonie de l’Amérique, 10, 115-125.
Wright, C. (2008). Writing in the ‘Grey Zone’: Exophonic literature in Contemporary Germany. GFL-Journal, 3, 26-42.
Žerebin, A. (2014). Проблема перевода в герменевтическом освещении. Dans Взаимопонимание в многоязычном мире: культура, язык, перевод: Сб. статей в честь профессора И. С. Алексеевой, 101-109. Saint-Pétersbourg : Изд-во РГПУ им. А. И. Герцена.
