Zullen de naoorlogse kantoorgebouwen de stad toch redden?
“Willen we een getuige van een belangrijke periode in de Vlaamse geschiedenis zomaar afschrijven? Vanwege wat betonrot? Of omdat het lelijk is? Wedden dat er tien jaar later hete tranen geplengd worden over dat prachtige, brutalistisch meesterwerk dat een gevoelloos stadsbestuur zomaar veroordeelde?”
(Citaat afkomstig uit: WIEËRS, E., ed., ‘De ‘lelijke’ stadsschouwburg neerhalen? Slecht idee’, De Standaard, internet, https://www.standaard.be/cnt/dmf20220601_98066883 (laatste aanpassing 02/06/2022; laatst geconsulteerd 03/06/2022))
Gelukkig doen we dat niet meer! Tegenwoordig zouden erg veel bestaande gebouwen worden aangepast tot buitengewoon duurzame bouwwerken. Hierbij wordt sterk ingezet op materiaalstudies, het energie-efficiënt maken van de gebouwen en het verbeteren van de ruimtelijke kwaliteiten ervan. Deze projecten zouden voordelig zijn voor de stad op sociaal vlak en een positieve klimaatimpact hebben op grotere schaal. Maar is dit wel echt zo?
Van tabula rasa tot een oplossing van het duurzaamheidsvraagstuk
Een belangrijk voorbeeld hiervan zijn de ingrijpende renovaties van enkele naoorlogse kantoorgebouwen in Brussel. Deze gebouwen van Groupe Structures, een architectenbureau vooral actief in de jaren 1960 en 1970, zijn gelegen op onder andere de Anspachlaan en in de Noordwijk en worden momenteel in de kijker gezet door hun transformaties tot voorbeelden op het vlak van duurzaamheid. Nochtans kenden deze gebouwen niet altijd evenveel positieve aandacht, maar juist heel wat tegenstand. Zo is al veel inkt gevloeid om te beschrijven op welke brutale wijze de kantoortorens de oude volksbuurten deden verdwijnen en hoe deze hét bewijs waren van de onverschilligheid ten opzichte van negentiende-eeuws erfgoed. Voor lange tijd leken deze gebouwen dan ook gedoemd tot afbraak. De leegstand, de muren vol asbest en de negatieve connotatie die de gebouwen al vijftig jaar met zich meedroegen, niets leek in hun voordeel te pleiten.
Toch groeide de afgelopen jaren de appreciatie voor deze gebouwen. Plots leek er wel ruimte voor de grote betonnen constructies en bleken ze potentieel te hebben om als sociale katalysators te werken in het stadscentrum. De brutalistische gebouwen met hun robuuste structuur zouden nieuwe invullingen kunnen krijgen. Bovendien zou het behoud van deze enorme massa aan materiaal tot wel eens de meest duurzame gebouwen van België kunnen leiden.
De duurzaamheidsparadox
Deze reconversies worden naar voor geschoven als buitengewoon duurzaam en innoverend. Maar wat betekent dat nu, die duurzaamheid? Voor exact die vraag werd een antwoord gezocht in het onderzoek. Het Manhattan Center, ZIN (de voormalige WTC-torens) en MULTI (misschien beter bekend als de Philipstoren) zijn drie van die reconversies van leegstaande modernistische kantoorgebouwen tot erg circulaire, energie-efficiënte en flexibel in te vullen hubs. Om die reden vormden ze de ideale gevalstudies. Bij de drie projecten werd erg ingezet op circulariteit door het aftoetsen van mogelijkheden tot behoud, hergebruik en recyclage. Daarnaast werd er enorm geïnvesteerd in de energie-efficiëntie van de gebouwen en zouden de gebouwen erg flexibel in te vullen zijn in de toekomst.
Het gevaar bij dit soort projecten is dat er voornamelijk wordt gefocust op het energieverbruik tijdens de ingebruikname van het gebouw en niet op de energie die nodig is tijdens de (her)bouw van het project. Hoewel er al heel wat energie wordt bespaard door het gedeeltelijke behoud, hergebruik en de recyclage, is er voor grootschalige projecten zoals deze nog steeds enorm veel energie nodig. Termen zoals CO2-neutraliteit (doelend op het idee dat het energieverbruik van het gebouw en de opwekking ervan een nuloperatie zouden zijn) die maar al te vaak gebruikt worden in de projectomschrijvingen, kloppen dus eigenlijk niet. Alle energie die nodig is tijdens de bouwwerken, wordt namelijk niet zo snel gecompenseerd. Bovendien zijn er allerlei hoge percentages te lezen wijzend op de hoeveelheid circulariteit van het gebouw. Maar hoe betrouwbaar zijn deze? Het onderscheid tussen behoud, hergebruik en recyclage van materiaal wordt hier namelijk vaak niet gemaakt, terwijl dit wel voor een significant verschil zorgt op het vlak van energieverbruik tijdens de verbouwingswerken (dat energieverbruik waar dus niet echt over gesproken wordt). Ten slotte kan de vraag gesteld worden of deze gebouwen zodanig grote ingrepen nodig hebben om ook ruimtelijk opnieuw interessant te worden. Ook na de ingrijpende veranderingen wordt de “flexibele” invulling van de gebouwen nog steeds beperkt door bijvoorbeeld de mechanisch gestuurde ventilatie die zijn invloed heeft op onder andere het openen van de ramen.
Uitstekend volgens de tools
Ondanks de voorgaande bedenkingen, lijken de projecten het volgens de huidige norm toch enorm goed te doen. Zo werden er de afgelopen jaren heel wat tools (denk aan onder andere BREEAM, een commercieel duurzaamheidsmodel, en GRO, een model van de Vlaamse Overheid, beide gebruikt in het onderzoek) ontwikkeld om te meten hoe duurzaam een renovatie- of nieuwbouwproject is. Hierop scoorden de projecten stuk voor stuk goed en bijgevolg wordt hier erg graag mee uitgepakt. Opvallend is dat de drie onderzochte, en toch wel redelijk verschillende, projecten ongeveer gelijk scoren op de bestaande modellen. Hieruit volgde de redenering dat bepaalde onderwerpen misschien niet specifiek genoeg aan bod komen of zelfs ontbreken. Vandaar werd een derde, meer abstract model betrokken in het onderzoek, met name 10 Principles of Ghent, dat gebruikt wordt in een masterstudio binnen de opleiding architectuur van de KU Leuven. Vanuit deze drie modellen werd een synthesemodel ontwikkeld om de projecten nog specifieker te kunnen beoordelen.
Liggen onze verwachtingen niet te laag?
Hoewel de projecten het inderdaad niet slecht doen, want die tools liegen ook niet, is de vraag te stellen of we onze lat wel hoog genoeg leggen. Wordt er echt genoeg nagedacht over de lange termijn van deze bouwwerken en vallen we niet in herhaling met bepaalde fouten die al vijftig jaar eerder werden gemaakt? Is er plots inderdaad zo’n algemene bezorgdheid om ons bouwklimaat, waar ook de ontwikkelaars de urgentie van inzien, of is het intussen bijna iets “hip” geworden waar, door het slim inspelen op bepaalde problematieken, de verkoop- en huurprijzen sterk opgetrokken kunnen worden? Want of deze projecten werkelijk de stedelijke problemen die ze in de jaren 1970 veroorzaakten zullen oplossen, is slechts gissen. Is dit nu echt het verste dat we willen en kunnen gaan of mogen we gerust een beetje ambitieuzer zijn?
Bibliografie
Boeken
BEKAERT, G. ed., Hedendaagse architectuur in België (Tielt: Lannoo, 1996);`
DEMEY, T. Bruxelles. Chronique d’une capitale en chantier (Brussel: Legrain, 1990-1992);
LASSERRE, C., ed., Gisteren kantoren vandaag woningen. De conversie van kantoorgebouwen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, (Brussel: Brussels Hoofdstedelijk Gewest, 2013);
RAU, T., OBERHUBER, S., Material Matters. Het alternatief voor onze roofbouwmaatschappij (Haarlem: Bertram + de Leeuw Uitgevers, 2020);
SCHOONBRODT, R., Vouloir et dire la ville. Quarante années de participation citoyenne à Bruxelles (Brussel: Archives d’architecture moderne, 2007).
Gesprekken
Gesprek met Anne-Laure Maercken, medewerker van Leefmilieu Brussel, online, 18/03/2022;
Gesprek met Jan Wurm, architect en docent aan de KU Leuven, Brussel, 14/03/2022;
Gesprek met Lionel Billiet, medewerker van Rotor DB, online, 22/04/2022;
Gesprek met Luc Eeckhout, architect en docent aan de KU Leuven, online, 15/03/2022 en 11/05/2022;
Gesprek met Olivier Cavens, projectarchitect voor ZIN, Brussel, 05/05/2022;
Gesprek met Stijn Colon, medewerker van Rotor DB, online, 05/04/2022;
Gesprek met Tomas Ooms, voormalig projectarchitect voor MULTI, online, 08/04/2022.
Mail van Daniela Mercado, projectarchitect voor MULTI, aan Elien Vanhamel, 30/05/2022;
Mail van Marc Ceuppens, projectarchitect van Manhattan Center aan Elien Vanhamel, 03/05/2022;
Mail van Olivier Cavens, projectarchitect voor ZIN, aan Elien Vanhamel, 10/05/2022 en 26/05/2022;
Mail van Piet Geeroms, medewerker CES nv en verantwoordelijke voor het BREEAM-onderzoek voor het Manhattan Center, aan Elien Vanhamel, 01/06/2022.
Publicaties
ALIAMIN, Y., Pathways toward Sustainable Architecture: Green Architecture and Circular Built Environment (Brighton: IOP Publishing, 2020);
GHYOOT, M. ed., Reuse in green building frameworks (s.l., s.e., 2022);
HUOVILA, P., IYER-RANIGA, U., Circularity Assessment Using the UN 2030 Agenda Indicators (Brighton: IOP Publishing, 2021);
JUAN, Y., ed., A Hybrid Decision Support System for Sustainable Office Building Renovation and Energy Performance Improvement (Lausanne: Elsevier BV, 2009);
LOVRENČIĆ BUTKOVIĆ, L., ed., Assessment Methods for Evaluating Circular Economy Projects in Construction: a Review of Available Tools (online publicatie: Francis & Taylor, 2021);
MANHATTAN BRUSSELS, M. An Icon brought to life, https://manhattanbrussels.com/wp-content/uploads/2021/02/Manhattan_Leas… (online uitgave, s.d.);
PAN, Y., ed., Energy Modeling of Two Office Buildings with Data Center for Green Building Design (Lausanne: Elsevier BV, 2007);
REAS/KUL, 19 Questions for the Noordwijk on adaptive reuse, https://issuu.com/welcometojasperstown/docs/booklet (online publicatie, laatste aanpassing 27/05/2020;
ŠUMAN, N., ed., A Methodological Framework for Sustainable Office Building Renovation Using Green Building Rating Systems and Cost-Benefit Analysis (Basel: Mdpi, 2020);
ZHANG, N., ed., Building Circularity Assessment in the Architecture, Engineering, and Construction Industry: A New Framework (Basel: MSPI AG, 2021).
Verslagen
URBAN.BRUSSELS, Juryverslag Be.Examplary 2019.
Video’s
FRANCE TV BRUXELLES, La “Bruxellisation” ou la destruction de l’architecture d’une ville, https://www.youtube.com/watch?v=3vD_1TEwy9o (Youtube, 21/11/2011);
LESDELIRES.PRODUCTIONS 2021 & CONIX TV, MULTI. A walk with our partners through the project MULTI, https://www.youtube.com/watch?v=C9JcrW2m21M&list=PLpoqA3dnIaXmT3vpJJI0y… (youtube, 30/04/2021).114 113
Webpagina’s
ARCHITECTURA ‘Kantoortoren De Brouckère krijgt nieuw jasje en nieuwe invulling’, https://architectura.be/nl/nieuws/18251/kantoortoren-de-brouckere-krijg… (laatste aanpassing 24/01/2018, laatst geconsulteerd 22/03/2022);
ARCHITECTURA, ‘Ontdek MULTI-project van Conix RDBM Architects tijdens Brusselse Archiweek 2020’, https://architectura.be/nl/nieuws/47982/ontdek-multi-project-van-conix-… (laatste aanpassing 08/10/2020; laatst geconsulteerd op 22/03/2022);
ARCHITECTURE 2030, ‘Actions for zero carbon buildings. Embodied Carbon’, https://architecture2030.org/embodied-carbon-actions/ (datum laatste aanpassing onbekend, laatst geconsulteerd 15/05/2022);
ARCHITECTURE 2030, ‘Why the building sector?’, https://architecture2030.org/why-the-building-sector/ (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 15/05/2022);
BEFIMMO, ‘Befimmo’s ZIN-project, winnaar be.exemplary 2019’, https://www.befimmo.be/nl/news/befimmos-zin-project-winnaar-beexemplary… (laatste aanpassing 15/01/2020; laatst geconsulteerd 19/04/2022);
BEFIMMO, ‘ZIN behaalt bouw- en milieuvergunning’, https://www.befimmo.be/nl/news/zin-behaalt-bouw-en-milieuvergunning (laatste aanpassing 06/04/2020; laatst geconsulteerd 22/03/2022);
BESIX, ‘Manhattan. Een vooruitdenkende wolkenkrabber in de hoofdstad van Europa’, https://www.besix.com/nl/projects/manhattan- (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 20/04/2022);
BOUW & WONEN, ‘WTC Brussel Noord wordt ZIN in No(o)rd’, https://www.bouwenwonen.net/artikel/WTC-Brussel-Noord-wordt-ZIN-in-No(o… (laatste aanpassing 13/04/2022; laatst geconsulteerd 19/04/2022);
BREAAM NL, ‘BREEAM NL Richtlijn’, https://richtlijn.breeam.nl/11-wat-zijn-breeam-en-breeam-nl-202 (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 05/04/2022);
BREEAM, ‘Breeam. The world’s leading science-based suite of validation and certification systems for a sustainable built environment’, https://www.breeam.com (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 05/04/2022);
BROUCKAERT, S., ‘Jaspers-Eyers Architecten’, Plan Magazine, internet, http://www.plan-magazine.be/2021/01/21/jaspers-eyers-architects/ (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 20/04/2022);
BVR, ‘Gezien: Voormalige Philipstoren gestript’, 24.01.2020, Bruzz, internet, (https://www.bruzz.be/stedenbouw/gezien-voormalige-philipstoren-gestript… (laatste aanpassing 08/04/2020; laatst geraadpleegd 22/03/2022);
CARBON CURE, ‘What is Embodied Carbon?’, https://www.carboncure.com/concrete-corner/what-is-embodied-carbon/ (laatste aanpassing 22/09/2020; laatst geconsulteerd 08/06/2022);
CIRCUBUILD, ‘Casestudy: Multi, Brussel’, https://www.circubuild.be/nl/nieuws/casestudy-multi-brussel/ (laatste aanpassing 28/09/2021, laatst geconsulteerd 22/03/2022);
CONINX RDBM ARCHITECTS, ‘Nieuws. Het toekomstige hoofdkantoor van TotalEnergies wordt het eerste koolstofneutrale kantoorgebouw in Brussel’, https://conixrdbm.com/news/?lang=nl (laatste aanpassing 09/12/2021);
EMPERIS, ‘Manhattan Center’, https://www.emporis.fr/buildings/108937/manhattan-center-brussels-belgi… (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 19/04/2022);
FLANDERS CIRCULAR, ‘Zin in Noord – Office 2030 – WTC I & II. Flemish government’s circulair construction project’, https://aankopen.vlaanderen-circulair.be/en/cases/detail/zin-in-noord-o… (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 19/04/2022);
GATZIOS, T., ‘Manhattan Center krijgt make-over van 40 miljoen’, Bruzz, internet, https://www.bruzz.be/samenleving/manhattan-center-krijgt-make-over-van-… (laatste aanpassing 23/02/2017; laatst geconsulteerd 20/04/2022);
INTERNATIONAL LIVING FUTURE INSTITUTE, ‘Core green building certification’, https://living-future.org/core/ (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 05/04/2022);
ISOHEMP NATURAL BUILDING, ‘Hemp blocks for naturally efficient masonry’, https://www.isohemp.com/en/hemp-blocks-naturally-efficient-masonry (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 15/05/2022);
KU LEUVEN FACULTY OF ARCHITECTURE, ‘Regenerative design’, https://regenerativedesign.world/regenerative-design/ (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 05/04/2022);
KULEUVEN FACULTEIT ARCHITECTUUR, ‘(20-21) Healing the city’, https://www.blog-archkuleuven.be/healing-the-city/ (laatste aanpassing 2020; laatst geconsulteerd 05/04/2022);
KURMAYER, N., ‘EU to start measuring ‘embodied’ carbon emissions from building’, Euractiv, internet, https://www.euractiv.com/section/energy-environment/news/eu-to-start-me… (laatste aanpassing 01/12/2021, laatst geconsulteerd 05/05/2022); 116 115
LUYSTERMAN, P., VANACKER, L., ‘Het cruciale keerpunt voor een verketterde kantoorwoestijn, De Tijd, internet, https://www.tijd.be/ondernemen/vastgoed/het-cruciale-keerpunt-voor-een-… (laatste aanpassing 23/01/2021; laatst geconsulteerd 09/06/2022);
MANHATTAN, ‘M. An icon brought to life’ https://manhattanbrussels.com (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 20/04/2022);
MANHATTAN, ‘M. The new standard for indoor air quality’, https://manhattanbrussels.com/sustainability/ (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 20/04/2022);
MULTI BRUSSELS, ‘Multi. It’s all about you’, https://multibrussels.eu (datum laatste aanpassing onbekend, laatst geconsulteerd 18/04/2022);
PREFACO, ‘Ergon en Prefaco pioniers in circulair prefabbeton. Ergon produceerde de eerste circulaire betonelementen in België en behaalde het certificaat “cradle to cradle” zilver’, https://www.prefaco.be/nl/project/zin-project/ (datum laatste aanpassing onbekend, laatst geraadpleegd 19/04/2022);
ROTOR, ‘Multi – De Brouckère Tower’, https://rotordb.org/en/projects/multi-de-brouckere-tower (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 17/04/2022);
SNOHETTA, ‘Centre Monnaie/ Muntcentrum Brussels. Redesign’, https://snohetta.com/projects/503-centre-monnaiemuntcentrum-brussels-re… (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 08/06/2022);
STERKEN, S., ‘Een paard van Troje voor de Noordwijk’, A-plus Magazine, internet, https://www.a-plus.be/nl/project/een-paard-van-troje-voor-de-noordwijk/ (laatste aanpassing 20/04/2022; laatst geconsulteerd 03/06/2022);
STERKEN, S., ‘Voorbij de ‘Bruxellisation’. Nieuw leven voor kantoorcomplexen uit de jaren ’60’, A-plus Magazine, internet, https://www.a-plus.be/nl/opinie/voorbij-de-bruxellisation/ (laatste aanpassing 19/11/2020; laatst geconsulteerd 13/04/2022);
DGNB SYSTEM, internet, ‘The DGNB System’, https://www.dgnb-system.de/en/system/index.php (datum laatste aanpassing onbeken; laatst geconsulteerd 24/04/2022);
TOTALENERGIES, ‘Het toekomstige hoofdkantoor van TotalEnergies wordt het eerste koolstofneutrale kantoorgebouw in Brussel’, https://services.totalenergies.be/nl/nieuws-evenementen/het-toekomstige… (laatste aanpassing 09/12/2021; laatst geraadpleegd 22/03/2022);
VERMEERSCH, L., ‘WTC wordt ZIN en ontvangt 3.900 Vlaamse ambtenaren’, Bruzz, internet, https://www.bruzz.be/stedenbouw/wtc-wordt-zin-en-ontvangt-3900-vlaamse-… (laatste aanpassing 13/03/2019; laatst geconsulteerd 22/03/2022);
ZIN.BRUSSELS, ‘WTC wordt ZIN!’, https://zin.brussels/nl/news/wtc-wordt-zin/ (laatste aanpassing 21/08/2020; laatst geconsulteerd 22/03/2022);
VK ARCHITECTS & ENGINEERS, ‘ZIN’, https://www.vkgroup.be/nl/projecten/zin (datum laatste aanpassing onbekend, laatst geconsulteerd 19/04/2022);
VLAANDEREN CIRCULAIR, ‘ZIN: herbouw-project tilt circulair bouwen naar hoger niveau’, https://vlaanderen-circulair.be/nl/blog/detail-2/zin-herbouw-project-ti… (laatste aanpassing 23/09/2020; laatst geconsulteerd 08/06/2022);
VLAANDEREN, ‘GRO – versie 2020.1’, https://www.vlaanderen.be/vlaamse-overheid/werking-van-de-vlaamse-overh… (laatste aanpassing 2020; laatst geconsulteerd 05/04/2022);
WIEËRS, E., ed., ‘De ‘lelijke’ stadsschouwburg neerhalen? Slecht idee’, De Standaard, internet, https://www.standaard.be/cnt/dmf20220601_98066883 (laatste aanpassing 02/06/2022; laatst geconsulteerd 03/06/2022);
YUGENING, ‘The Precedent’, https://www.yugening.com/the-precedent (datum laatste aanpassing onbekend ; laatst geconsulteerd 08/06/2022).
