Geen Grootstad Zonder Zwembad
Brussel heeft niet genoeg zwemwater. Het aantal zwemuren voor Brusselse schoolkinderen daalt naar slechts acht uur per jaar (bron: Els Ampe) terwijl de zomertemperatuur jaar na jaar stijgt. Sinds de zomer van 2023 telt het Brussels Hoofdstedelijk Gewest slechts twaalf gemeentelijke zwembaden die daadwerkelijk openbaar toegankelijk zijn. Dat volstaat niet om alle 1,2 miljoen Brusselaars van zwemwater te voorzien om te sporten, te leren zwemmen en zich te verfrissen. In de masterproef Rêve de la nage métropolitaine droomt architectuurstudent Nicolas De Wispelaere van de Universiteit Gent over nieuw zwemwater in Brussel. We hoeven daarvoor zelfs geen open ruimte aan te snijden. Aan de hand van gedetailleerde potloodtekeningen stelt deze masterproef nieuwe zwemvoorzieningen voor op bestaande plekken: in het Résidence Palace, onder de sporen van het Zuidstation en zelfs op de speelplaatsen van de Brusselse scholen.
Zwemkampioen Parijs
Dromen mag, maar zijn deze ideeën haalbaar in Brussel? ‘Ja,’ vindt De Wispelaere. ‘Kijk maar naar Parijs!’ Deze masterproef verwijst uitgebreid naar de Franse hoofdstad en hoe zwembaden daar zijn geïntegreerd in het stedelijk weefsel. Aan de hand van zelfgemaakte foto’s en potloodtekeningen illustreert De Wispelaere de bijzondere relatie tussen acht Parijse zwembaden en de stad rondom. Ruimte is er zo schaars dat zwemmen vaak samengaat met andere stedelijke activiteiten. Parijzenaren kunnen dagelijks een duik nemen onder het centrale metrostation van de stad, in een sociaal woongebouw of in een school. ‘De sterkte van Parijse zwembaden is dat ze hun plaatsgebrek aangrijpen als een kans om een unieke zwembeleving te bieden,’ aldus De Wispelaere. ‘De botsing van het zwembad met andere grootstedelijke actoren levert vaak verrassende architecturale oplossingen op.’
Een zwembad in de grootstad is eigenlijk een miniatuurmetropool.
Nog verrassender is de vaststelling dat deze botsing tussen zwembad en grootstad de Parijse zwembaden een actieve sociale rol geeft in hun wijk en de stad. Zwembaden zijn meer dan alleen sportvoorzieningen; het zijn plekken voor ontmoeting, onderwijs, gezondheid en welzijn. Deze masterproef beschrijft in verschillende essays hoe de genereuze architectuur van de Parijse zwembaden plaatsmaakt voor een waaier aan activiteiten: zwemlessen voor jongeren met een mentale beperking, openbare douches voor daklozen, studenten en gastarbeiders, waterpoloploegen voor de LGBTQI+-gemeenschap en nog veel meer. ‘Het zwembad is de plek waar de grootstad haar eindeloze veelzijdigheid toont,’ volgens De Wispelaere. Daar ligt de meerwaarde voor Brussel, vindt hij. ‘Als we een nieuw zwembad in een grootstad bouwen, ontwerpen we eigenlijk een miniatuurmetropool.’
Zwemlessen voor Brussel
Om dit soort zwembaden te bouwen hoeft Brussel heus het warm (zwem)water niet uit te vinden. De voorstellen voor nieuwe zwembaden aan het einde van deze masterproef vertalen elementen van hun Parijse voorbeelden naar de Brusselse context. Met zijn witte tekeningen op zwart papier demonstreert De Wispelaere hoe Brussel twee vliegen in een klap kan vangen: nieuwe zwemplekken voorzien én stedelijke ruimtes creëren die de levens van diverse Brusselaars rijker, socialer en leefbaarder maken. Hij maakt hiervoor gebruik van bestaande infrastructuur, leegstaande ruimtes en mobiele structuren. ‘Er is genoeg plaats om te zwemmen in Brussel, we moeten alleen durven nat worden.’
Ik zie de zwembadontwerpen als gespreksopeners voor Brusselaars. Hoe willen zij morgen zwemmen en leven in hun stad?
Zo stelt de masterproef een mobiel zwembad voor Brusselse scholen voor onder de naam ‘Piscine Nénuphar’. Het oorspronkelijke idee komt van het BAM-programma (Bassins d’Apprentissage Mobiles) dat de Franse overheid in de jaren zeventig lanceerde. Vijftig vrachtwagens reden toen het Franse platteland rond met aan boord de onderdelen om een tijdelijk zwembad uit te rollen. Bijgevolg kregen dorpsscholen de kans om hun leerlingen te leren zwemmen, ook als de gemeente geen zwembad kon betalen. Brusselse scholen hebben vandaag evenzeer nood aan bijkomende toegang tot zwemwater. Daarom zijn de Piscines Nénuphar uit deze masterproef ontworpen als truckopleggers die zich op de speelplaats van scholen kunnen ontplooien tot compacte en energie-efficiënte leerbaden. Het ontwerp ontleent inspiratie aan de Franse architect Roger Taillibert en het architectencollectief Aerolande voor zijn herkenbare tentstructuur die de jonge zwemmertjes van warm water en onderdak voorziet. En wanneer de schoolkinderen op zomervakantie vertrekken? Dan verschijnen de Piscines Nénuphar op de Brusselse pleinen en straten om afkoeling te bieden tijdens hittegolven.
Stedenbouw in het zwembad
Ieder ontwerpvoorstel in deze masterproef probeert aan Brussel te bouwen vanuit het zwembad. De portie naïviteit die daar soms bij komt kijken, dient niet om de ingewikkelde grootstedelijke realiteit te vereenvoudigen, maar om met een kinderlijk enthousiasme naar de kansen te kijken die in die complexiteit schuilgaan. Architectuur is hier geen concrete bouwwens, maar een grafische samenvatting van een reeks ideeën. ‘Ik zie de zwembadontwerpen als gespreksopeners voor de Brusselse beleidsmakers, inwoners, zwemmers. Ze nodigen hen uit om na te denken hoe zij morgen willen zwemmen en leven in hun stad.’
Bibliografie
“Paris. Piscine expérimentale, boulevard Carnot.” Techniques et Architecture, vol 29-2 (april 1968). p. 83.
“Piscine.” Geraadpleegd op 18 mei “Paris. Piscine expérimentale, boulevard Carnot.” Techniques et Architecture, vol 29-2 (april 1968). p. 83.
A+, nr. 260 (juni-juli 2016).
Akbari H., Pomerantz M. en Taha H. “Cool surfaces and shade trees to reduce energy use and improve air quality in urban areas.” Solar Energy 70, nr. 3 (2001): p. 295-310.
Albuerne, Alejandra en Martin Williams. “Structural Appraisal of a Roman Concrete Vaulted Monument: the Basilica of Maxentius.” International Journal of Architectural Heritage 11, nr. 7 (22 mei 2017): p. 901-912.
Albuerne, Alejandra en Martin Williams. “Structural Engineering in the Historic Study of Architectural Remains. The Basilica of Maxentius: a Case Study.” 5th International Congress on Construction History. Chicago, 2015.
Alix, Richard. “Deligny : une École royale de natation à Paris, 1781-1993.” Chissey-les-Mâcon: Prieuré de Lys, 2008.
Anonieme auteur. “Les nouveaux bains de Bruxelles.” La Maison 10 (2) (februari 1954): p. 51-58.
Antwerpen Morgen. “Nieuw Zuid: Warmtenet.” Geraadpleegd op 15 augustus 2023. https://www.antwerpenmorgen.be/nl/projecten/nieuwzuid-warmtenet/over
Association des Naturistes de Paris. “Piscine.” Geraadpleegd op 18 mei 2023. https://naturistes-paris.fr/activites/piscine/
Ausgewählte Arbeiten von Frei Otto und seinen Teams. “Schirme.” Geraadpleegd op 17 mei 2023. http://www.freiotto.com/Schirme.html
Avissar, Ido. “Les grandes machines sportives dans la ville. De la porosité de certaines limites.” In Sports, portrait d’une métropole. Onder redactie van Thierry Mandoul, p. 203-209. Parijs: Pavillion de l’Arsenal, 2014.
Barthes, Roland. “Sémiologie et urbanisme.” L’Architecture d’Aujourd’hui, nr. 153 (1971): p. 11-13.
Baus, Monique. “L’enseignement supérieur belge reste l’eldorado des étudiants français: sont-ils trop nombreux?” La Libre, 24 april 2023.
Beckers, Karlien. “Vrouwenonderonsje in het water: ‘Hier vallen de verschillen weg’.” De Standaard, 24 juli 2021.
BELGA. “Brusselse leerlingen zwemmen amper 8 uur per leerjaar.” Bruzz, 23 maart 2023. https://www.bruzz.be/onderwijs/brusselse-leerlingen-zwemmen-amper-8-uur…
Béneyt, Julien. “Vies & mort des piscines Tournesol.” Exercise, volume 0 (2018). Geraadpleegd op 19 mei 2023. https://exercice.co/Vies-mort-des-piscines-Tournesol
Billard, Brigitte. “B comme Bains.” Geraadpleegd op 10 juni 2023. https://www.chroniquesdantan.com/recherches-genealogiques/les-gens/anec…
Bisa. “Onderwijsinstellingen.” Geraadpleegd op 16 augustus 2023. https://bisa.brussels/themas/onderwijs/onderwijsinstellingen
Blin, Pascale. “L’AUA : mythe et réalités : L’Atelier d’urbanisme et d’architecture, 1960-1985.” Parijs: Electa Moniteur, 1988.
Boie, Gideon. “Waar moeten Brusselse jongeren dan wél zwemmen?” De Standaard, 1 juli 2022.
Bordage, Frédéric. “Stimergy chauffe une piscine parisienne.” Geraadpleegd 18 juni 2023. https://www.greenit.fr/2017/07/25/stimergy-chauffe-piscine-parisienne/
Brochure expositie “Une architecture de l’engagement: l’AUA (1960-1985).” Cité d’Architecture et du Patrimoine.
Bruzz. “Station Brussel-Zuid kampt met toenemende criminaliteit: “Toeristen hebben nog nooit zoiets gezien”.” VRT NWS, 27 juli 2023. https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2023/07/27/station-brussel-zuid-kampt-met-…
Bruzz. “Waar mogen Brusselse jongeren nog verkoeling zoeken?.” VRT NWS, 30 juni 2022.
BVL Architecture. “Piscine Blomet Paris 75015.” Geraadpleegd 22 mei 2023. https://www.bvlarchitecture.com/project/detail/piscine-blomet-paris-750…
BVL Architecture. “Restructuration Piscine Tournesol Combs-la-Ville 77.” Geraadpleegd 22 mei 2023. https://www.bvlarchitecture.com/project/detail/restructuration-piscine-…
Cao, Beilei et al. “Simulation Analysis of the Cooling Effect of Urban Water Bodies on the Local Thermal Environment.” Water 14, nr. 19 (2022).
Caroux, Hélène en Marie-Françoise Laborde. “Stade Nautique ; Actuellement Centre Nautique Marlène Pératou.” Atlas de l’Architecture et de Patrimoine. Geraadpleegd op 29 juli 2023. https://patrimoine.seinesaintdenis.fr/Centre-nautique
Centre Aquatique Camille Muffat. “Planning 2022/2023.”
Chaljub, Bénédicte. “Patrimoine : l’École d’architecture de Nanterre par Jacques Kalisz et Roger Salem (1970-1971).” AMC, 26 januari 2016. Geraadpleegd op 29 juli 2023. https://www.amc-archi.com/photos/patrimoine-l-ecole-d-architecture-de-n…
Châtelet, Anne-Marie. “Architecture and Pedagogy in France: 1970, An Aborted Revolution.” Historia y Memoria de la Educación 13, (2021): p. 49-80.
Chevallier, Fabienne. “Le Paris moderne : histoire des politiques d’hygiène, 1855-1898.” Rennes: Presses universitaires de Rennes & Comité d’histoire de la ville de Paris, 2010.
Chevallier, Fabienne. “Les bains-douches parisiens dans la longue durée de l’hygiène.” Paris: CAUE, 2019.
Cohen, Jean-Louis, André Lortie. “Des fortifs au périf.” Parijs: Pavillion de l’Arsenal, 1994.
Condeissiat-en-Dombes. “Piscine Mobile. “Condeissiat-les-Bains”.”
Coporate Europe Observatory. “EU plans to import hydrogen form North Africa.” Geraadpleegd op 165 augustus 2023. https://corporateeurope.org/en/2022/05/eu-plans-import-hydrogen-north-a…
Costello, Rory. “Olympic Stadium (Montreal).” Geraadpleegd op 17 mei 2023. https://sabr.org/bioproj/park/Olympic-Stadium-Montreal/
De Ochtend. “Steeds meer Franse studenten aan Belgische universiteiten en hogescholen.” Radio 1, 24 april 2023. https://radio1.be/luister/select/de-ochtend/steeds-meer-franse-studente…
De Roo, Victor. “Brussel, steeds meer een klein Parijs.” De Standaard, 16 juni 2022.
De Varigny, Henry. “Lumière et Santé.” Bulletin mensuel de la S.A.D.G. (mei 1903): p. 191-192.
De Vree, Joost. “Velum.” Geraadpleegd op 18 mei 2023. https://www.joostdevree.nl/shtmls/velum.shtml
Demeulemeester, Thijs. “Le Résidence Palace, toujours à l’avant-garde.” Sabato, 25 januari 2023. https://www.lecho.be/sabato/architecture/le-residence-palace-toujours-a…
Deprez, Charlotte en Frank Segers. “Openbaar zwembad in Brussel krijgt veel kritiek, maar: “Iedereen moet de kans krijgen om te zwemmen”.” VRT NWS, 5 juli 2021. https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2021/07/05/zwembad-flow-in-anderlecht-krij…
Desmars, Bernard. “Triat, (Antoine) Hippolyte.” Geraadpleegd op 24 mei 2023. https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http%3A%2F%2Fwww.charl…
Dessauce, Marc, red. “The Inflatable Moment: Pneumatics and Protest in ’68.” New York: Princeton Architectural Press, 1999.
Devos, Isabelle. “De cholera-epidemie van 1866 in Brussel: een reconstructie.” Gent: UGent, september 2020. https://www.queteletcenter.ugent.be/cholera/
Dior publicité J’adore L’Absolu. Onder regie van Romain Gavras. Geraadpleegd op 8 juli 2023. https://www.youtube.com/watch?v=nEZ9Jloql9Y
Docomomo. “École d’architecture de Nanterre.” Geraadpleegd op 29 juli 2023. https://www.docomomo.fr/batiment/ecole-darchitecture-de-nanterre
Domingues, Maria. “Le centre nautique s’appelle désormais Marlène Peratou.” Archives Aubervilliers, 12 december 2011. Geraadpleegd op 29 juli 2023. https://archives.aubervilliers.fr/Le-centre-nautique-s-appelle
Dorvillé, Christian en Claude Sobry. “La ville revisitée par les sportifs… ?” Territoire en mouvement. Revue de géographie et aménagement, vol. 3 (2006). p. 14-20.
Dries, Aline. “Klimaatadaptatie als sociale verbinding: Water als hefboom voor een veerkrachtige wijk in Brussel,” Masterproef, Universiteit Gent, 2021.
Duhau, Isabelle. “Quand les Parisiens se baignaient dans la Seine.” In Sports, portrait d’une métropole. Onder redactie van Thierry Mandoul, p. 22-35. Parijs: Pavillion de l’Arsenal, 2014.
EC. “Meer woningen, minder kantoren: regering keurt herinrichting Zuidwijk goed.” Bruzz, 11 mei 2021. https://www.bruzz.be/stedenbouw/meer-woningen-minder-kantoren-regering-…
Éthier, Guillaume. “Le stade olympique et Taillibert : le prix de l’audace ou la poésie du béton.” In Histoire et idées du patrimoine: entre régionalisation et mondialisation. Onder redactie van Karine Hébert en Julien Goyette, p. 211-228. Québec: MultiMondes, 2010.
Falcoz, Marc, en Pierre Chifflet. “La construction publique des équipements sportfis : Aspects historique, politique et spatial.” Les Annales de la recherche urbaine, nr. 79 (1998): p. 14-21.
Flow. “Flow.” Geraadpleegd op 10 augustus 2023. https://www.flow.brussels/nl
Fluxys. “H2 Highway Zeebrugge - Brussel.” Geraadpleegd op 15 augustus 2023. https://www.fluxys.com/nl/projects/h2highwayzbbxl
Gaillard, Marc. “Architectures des Sports.” Parijs: Éditions du Moniteur, 1982.
Gallo, Emmanuelle. “Parisian Swimming Pools of the Nineteenth and Early Twentieth Centuries, Examples of “Sustainable Development” and Savings.” 5th International Congress on Construction History. Geraadpleegd op 24 mei 2023. http://www.emmanuellegallo.net/pdf/5ICCH.pdf
Gallo, Emmanuelle. “Swimming in Utopia. Building Conservation and Ephemeral Textile Swimming-pool Superstructures.” Geraadpleegd op 17 mei 2023. http://www.emmanuellegallo.net/pdf/PosterNY.pdf
Gerondeau, Christian. “La Saga du RER et le maillon manquant.” Parijs: Presse de l’École nationale des ponts et chaussées, 2003.
Giedion, Sigfried. “Mechanization Takes Command.” New York: Oxford University Press, 1970.
GO! “Leerplan basisonderwijs. Leergebied: lichamelijke opvoeding. Onderwijsniveau, graad en leerjaar: Kleuteronderwijs, lager onderwijs.” 2015.
Goethe, Johann Wolfgang von. “Faust.”
Goetz, Benoît. “La Dislocation. Architecture et philosophie.” Parijs: Éditions de la passion, 2001.
Gomez, Anne-Sophie. “Le corps des femmes à la piscine.” Hypotheses (26 juli 2021). Laatst geraadpleegd 8 juli 2023. https://aquacult.hypotheses.org/10268
Grommen, Stefan. ““Disproportioneel en overdreven”: minister Dalle niet te spreken over toegangsverbod Belgische jongeren in zwembaden Terneuzen.” VRT NWS, 13 juli 2023. https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2023/07/13/vlaams-minister-dalle-cd-v-niet…
Grosborne, J.-B. “L’opération 1000 piscines.” La Revue administrative 25, nr. 145 (januari-februari 1972): p. 78-80.
Heirwegh, Tess en Cathérine Van de Graaf. “The Local Swimming Pool as a Space of Rights Contestation – An Analysis of ‘burkini’ Policies in Belgian Local Swimming Pools.” Journal of Legal Pluralis and Unofficial Law, vol. 51-2 (2019). p. 233-259. https://doi.org/10.1080/07329113.2019.1639309
Hénard, Eugène, Jean-Louis Cohen. “Etudes sur les transformations de Paris, et autres écrits sur l’urbanisme.” Parijs: Editions l’Equerre, 1982.
Hendrickx, Kris. “Gezien: paleis onder de sporen.” Bruzz, 24 januari 2018. https://www.bruzz.be/stedenbouw/gezien-paleis-onder-de-sporen-2018-01-24
Herzog, Maurice. “Les équipements sportifs et socio-éducatifs : piscines, gymnases, sols sportifs, plantations, centres de vacances, maisons de jeunes, auberges de jeunesses, bases de plein air, terrains de camping.” Parijs: Moniteur des travaux publics et du bâtiment, 1963.
Huizinga, Johan. “Homo Ludens: Proeve eener bepaling van het spel-element der cultuur.” Haarlem: H. D. Tjeenk Willink & Zoon N.V., 1940.
Hunter, Raoul. “Les culottes à Taillibert.” Geraadpleegd op 17 mei 2023. https://numerique.banq.qc.ca/patrimoine/details/52327/3276919
INA. “Les Halles s’en vont.” 17 februari 1967. https://www.ina.fr/ina-eclaire-actu/video/caf86014574/les-halles-s-en-v…
INSEE. “Recensement de la population.” Geraadpleegd op 8 maart 2023. https://www.insee.fr/fr/statistiques/fichier/2525755/dep75.pdf
Institution of Railway Signaling Engineers. “Système d’aide à la conduite, à l’exploitation et à la maintenance.” Geraadpleegd op 8 mei 2023. https://www.angelfire.com/ri2/dyl_kmc/sacem.html
Kalisz, Jacques. “Ode au métal.” Architecture Française, nummer 394 (december 1975).
Kidwell, Claudia B. “Women’s Bathing and Swimming Costume in the United States.” 2011. Geraadpleegd op 10 juli 2023. https://www.gutenberg.org/files/37586/37586-h/37586-h.htm
Koolhaas, Rem. “Delirious New York.” New York: The Monacelli Press, 1994.
Kotanyi, Attila en Raoul Vaneigem. “Programma élémentaire.” Internationale situationniste, nummer 6 (augustus 1961). p. 16-19.
Lambert, Guy. “Structure : abriter les espaces du sport, Citius, Altius, Fortius?” In Sports, portrait d’une métropole. Onder redactie van Thierry Mandoul, p. 361-371. Parijs: Pavillion de l’Arsenal, 2014.
Lauwaet, Dirk en Koen de Ridder. “Cartografie van de koelte-eilanden in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest.” Brussel: Vito, 2018.
Le Génie Civil (1 Augustus 1881).
Leclerc, Annie. “Éloge de la nage métropolitaine.” Arles: Actes Sud, 2019.
Leefmilieu Brussel. “Brussels wettelijk kader inzage water.” Geraadpleegd op 10 augustus 2023. https://document.environnement.brussels/opac_css/elecfile/Water%2013
Leefmilieu Brussel. “Openluchtzwemmen in Brussel.” Geraadpleegd op 10 augustus 2023. https://leefmilieu.brussels/burgers/agenda/openluchtzwemmen-brussel
Légifrance. “LOI no 99-586 du 12 juillet 1999 relative au renforcement et à la simplification de la coopération intercommunale (1).” Geraadpleegd op 21 mei 2023. https://www.legifrance.gouv.fr/jorf/id/JORFTEXT000000396397
Lenne, Frédéric. “Paris – Les Halles.” Parijs: Editions Le Moniteur, 2004.
Lévesque, Luc. “Le jeu comme interstice social.” In Sports, portrait d’une métropole. Onder redactie van Thierry Mandoul, p. 170-175. Parijs: Pavillion de l’Arsenal, 2014.
Loyer, François, Hélène Guéné. “Henri Sauvage, les immeubles à gradins.” Luik: Mardaga, 1987.
Mairie de Paris, Syndicat des transports d’Île-de-France. Dossier n° E09000018 / 75. “Projet de réaménagement du pôle RER Châtelet-Les Halles Enquêtes publiques conjointes.”
Mairie de Paris. “À la découverte du trésor caché du réservoir Montsouris.” Geraadpleegd op 15 augustus 2023. https://www.paris.fr/pages/a-la-decouverte-du-tresor-cache-du-reservoir…
Mairie de Paris. “Animations Butte aux Cailles.”
Mairie de Paris. “Espace de Famille.”
Mairie de Paris. “Les Halles, le nouveau coeur de Paris.” Parijs: september 2010. https://blogcfj.files.wordpress.com/2012/04/plaquette-du-projet-les-hal…
Mairie de Paris. “Les horaires des Piscines.” Geraadpleegd op 3 mei 2023. https://www.paris.fr/lieux/piscines/tous-les-horaires
Mairie de Paris. “Piscine Suzanne Berlioux (Les Halles).” Geraadpleegd op 3 mei 2023. https://www.paris.fr/lieux/piscine-suzanne-berlioux-les-halles-2916
Mairie de Paris. “Planning d’occupation de la piscine Saint-Merri / Marie-Marvingt.”
Mairie de Paris. “Planning période scolaire piscine de la Butte aux Cailles 2023.”
Mairie de Paris. “Restauration et mise aux normes de la Piscine des Amiraux, 75018 Paris.” 2017. https://cdn.archilovers.com/projects/f39656b8-947d-426c-8557-94150a827b…
Mairie de Paris. Immersion aux Bains-douches municipaux du Rocher. Geraadpleegd op 9 juni 2023. https://www.dailymotion.com/video/xddgqa
Mandoul, Thierry. “Sports, portrait d’une métropole.” Parijs: Pavillion de l’Arsenal, 2014.
Marc Mimram Architecture & Ingénerie. “Complexe Piscine Patinoire Pailleron.” Geraadpleegd op 24 mei 2023. https://www.mimram.com/?project=piscine-patinoire-pailleron
Marie de Paris. “Bains et douches municipaux.” Geraadpleegd op 3 mei 2023. https://www.paris.fr/pages/les-bains-douches-municipaux-138
Ministère de l’Instruction publique. “Hygiène du premier âge scolaire.” Parijs: Imprimerie Nationale, 1884.
Ministère de la Culture. “Bilan 2011 – 2012 : Patrimoine architecturale du XXe siècle.” Geraadpleegd op 22 mei 2023. https://www.culture.gouv.fr/content/download/99959/file/BILAN1809_versi…
Minnaert, Jean-Baptiste. “Henri Sauvage.” Parijs: Éditions NORMA, 2002.
Mulvey, Laura. “Visual Pleasure and Narrative Cinema.” In Film Theory and Criticism: Introductory Readings. Onder redactie van Leo Braudy en Marshall Cohen, p. 833-844. New York: Oxford UP, 1999.
MVDH. “Zwembad Sint-Gillis gaat bijna drie jaar lang dicht.” Bruzz, 24 mei 2023. https://www.bruzz.be/stedenbouw/zwembad-sint-gillis-sluit-voor-30-maand…
Nale, Élise. “L’État et Architecture : Le cas des piscines publiques construites en France (1961-1976).” In L’Atelier de la recherche. Annales d’histoire de l’architecture. Onder redactie van Éléonore Marantz, p. 48-64. Parijs: HiCSA, 2015.
NMBS. “Brussel-Zuid project “Quadrilatères”.” Geraadpleegd op 14 juli 2023. https://www.belgiantrain.be/nl/3rd-party-services/3rd-party-sales/immo/…
NMBS. “Cijfers opgestapte reizigers.” Geraadpleegd op 16 augustus 2023. https://www.belgiantrain.be/nl/about-sncb/enterprise/publications/trave…
Novgorodsky, L. “La piscine de Bruxelles.” La technique des travaux, vol. 33-11/12 (november/december 1957): p. 336-342.
Novgorodsky, L. “Les nouvelles piscines en Belgique.” La technique des travaux, nr. 33-11/12 (november/december 1957): p. 331-335.
Olympisch comité. “Official Report of the Games of the XXIst Olympiad Montréal 1976 (Volume 2).” Ottawa: COJO 1978.
Pare, Richard. “The Lost Vanguard: Russian Modernis Architecture 1922-1932.” New York: Monecelli Press, 2007.
Patrick Berger architectes. “Centre sportif Alfred Nakache.” Geraadpleegd op 2 juli 2023.
Pauthier, Isabelle. “Bains-baden, les piscines bruxelloises.” Brussel: Atelier de recherche et d’action urbaines.
Perspective Brussels. “Kerncijfers per gemeente.” Geraadpleegd op 8 maart 2023. https://bisa.brussels/#
Perspective Brussels. “Sportinfrastructuur.” Geraadpleegd op 8 maart 2023. https://sport.brussels/nl/infrastructuur/
Perspective Brussels. “Zuidwijk.” Geraadpleegd op 16 augustus. https://perspective.brussels/nl/stadsprojecten/strategische-polen/zuidw…
Pool is Cool. “Het laatste nieuws.” Geraadpleegd op 10 augustus 2023. https://www.pooliscool.org/
Posener, Julius. “Piscines et plages.” L’architecture d’aujourd’hui 4, nr. 3 (april 1934), p. 54-83.
Prévert, Jacques, Romain Urhausen. “Les Halles de Paris.” München: Moos, 1980.
PSS. “Bernard Schoeller.” Geraadpleegd op 22 mei 2023. https://www.pss-archi.eu/architecte/2097/
Publicité JOY de Dior. Geraadpleegd op 8 juli 2023. https://www.youtube.com/watch?v=PzC6Z6anGS0
RATP. “Ouverture de la Porte Marguerite de Navarre, nouvel accès direct à la gare de Châtelet-Les Halles.” Gepubliceerd op 24 mei 2017. http://web.archive.org/web/20180815200907/https://www.ratp.fr/groupe-ra…
RDW. “Overzicht maten en gewichten in Nederland.” Maart 2012.
Reader’s Digest Services. “Record-breaking swimmers.” Australia’s Yesterdays: a Look at Our Recent Past, editie 2 (1974).
Reed Dillon, Jennifer. “Modernity, Sanitation and the Public Bath: Berlin, 1896-1930, as Archetype.” Doctoraat, Duke University, 2007.
Relouzat, Vanessa. “Combs-la-Ville. Bientôt le début des travaux de la nouvelle piscine.” Actu.fr, 9 oktober 2017. https://actu.fr/ile-de-france/combs-la-ville_77122/combs-ville-bientot-…
Resseleer, Marie. “Zwembaden en openbare baden in Brussel.” Brussel: Gewestelijke Overheidsdienst Brussel.
Rousseau, Jean-Jacques. “Émile, ou De l’éducation.” Collection complète des oeuvres, volume 4-4 (1780-1789).
S AM Swiss Architecture Museum. “Paul Steinbrück, POOL IS COOL (Brussels, BE).” Basel. Symposium River Tactics, 25 mei 2019. Geraadpleegd op 7 maart 2023. https://www.youtube.com/watch?v=KJoBQC4hIms
SASEP. Geraadpleegd op 16 juni 2023. https://sasep.net/index.php/infos-utiles
Sauvage, Henri en Charles Sarazin. “Brevet d’Intention. VII. Construction, travaux publics et privés. 3. Travaux d’architecture, aménagements intérieurs, secours contre l’incendie.” Nr 439.292. Système de construction. Aangevraagd op 23 januari 1912. Parijs, Imprimerie Nationale.
SBP. “Roof Olympic Stadium Montréal.” Geraadpleegd op 17 mei 2023. https://www.sbp.de/en/project/roof-olympic-stadium-montreal/
Schaillée, Heb, Rein Haundenhuyse en Lieve Bradt reds. “The Potential of Community Sport for Social Inclusion: Exploring Cases across the Globe.” Oxfordshire: Routledge, 2022.
Scheitzner, Beata (directeur van de zwembaden van Stad Brussel). Interview door Nicolas De Wispelaere (student Universiteit Gent). 30 mei 2023.
Schlosser, Laurence. “Les piscines des Trente Gloirieuses.” Hauts-de-France: Région Hauts-de-France – Inventaire général, 2017.
Semper, Gottfried. “The four elements of architecture and other writings.” Cambridge: Cambridge University Press, 1989.
Shetye Aditi et al. “German Pavilion Montreal 1967, Frei Otto.” New York: Columbia GSAPP.
Siret, Daniel. “Rayonnement solaire et environnement urbain : de l’héliotropisme au désenchantement, histoire et enjeux d’une relation complexe.” Développement durable et territoires 4, nr. 2 (2013).
Songel, Juan Maria. “A Conversation with Frei Otto.” New York: Princeton Architectural Press, 2010.
Soulié, Elodie. “Paris : deux piscines du XVe arrondissement remises à flot.” Le Parisien. 24 september 2018.
STIF. “RER A, schéma directeur.” Gepubliceerd op 6 juni 2012. https://web.archive.org/web/20130301200950/http://www.stif.info/IMG/pdf…
Suera. “La voirie souterraine.” Geraadpleegd op 8 mei 2023. http://www.accomplir.asso.fr/dossiers/renovation/02%20la%20voirie%20sou…
The State Hermitage Museum. “Pool in a Harem.” Geraadpleegd op 8 juli 2023. https://www.hermitagemuseum.org/wps/portal/hermitage/digital-collection…
Ubik void. “École Saint-Merri.” Geraadpleegd op 22 juni 2023. https://ubik-void.tumblr.com/post/615550349766541312/alain-gamard-danie…
ULB. “Qui sont les Français(es) de Bruxelles ?” Geraadpleegd op 11 augustus 2023. https://actus.ulb.be/fr/actus/recherche/qui-sont-les-francais%C2%B7es-d…
United Nations. “Water and Urbanization.” Geraadpleegd op 10 augustus 2023. https://www.unwater.org/water-facts/water-and-urbanization
Van Dale. “Slaapstad.” Geraadpleegd op 3 mei 2023. https://www.vandale.nl/gratis-woordenboek/nederlands/betekenis/slaapsta…
Van den Eeckhout, P., “Onder dak in de Marollen. Wonen in de Cité Hellemans (1916-1945)”, Brood & Rozen 12, nr 3 (2007).
Vandendriessche, Joris, Kaat Wils. “Een traject van onderhandeling: Hygiënisme als wetenschap, Antwerpen 1880-1900.” BMGN - Low Countries Historical Review 128, nr. 3 (2013): p. 3-28.
Vavasseur, Pierre. “Les Crevettes pailletées : qu’il est gay ce grand bain !” Le Parisien, 8 mei 2019. https://www.leparisien.fr/culture-loisirs/cinema/les-crevettes-paillete…
Verschaffel, Bart. “Van Hermes en Hestia.” Gent: A&S Books, 2010.
Vervaet, Renée. “Paleizen onder Zuidstation voor het eerst in twintig jaar open voor rave.” Bruzz, 23 maart 2023. https://www.bruzz.be/culture/music-nightlife/paleizen-onder-zuidstation…
Visit Brussels. “De Zuidmarkt.” Geraadpleegd 16 augustus 2023. https://www.visit.brussels/nl/bezoekers/venue-details.De-Zuidmarkt.2660…
Visit Copenhagen. “Copenhagen’s harbour baths and beaches.” Geraadpleegd op 10 augustus 2023. https://www.visitcopenhagen.com/copenhagen/activities/baths-and-beaches
Walsh, G. P. “Kellermann, Annette Marie (1886–1975).” Australian Dictionary of Biography, National Centre of Biography, Australian National University. Geraadpleegd op 9 juli 2023. https://adb.anu.edu.au/biography/kellermann-annette-marie-6911/text11989
Watkin, David. “De westerse architectuur, een geschiedenis.” Den Haag: SUN, 1994.
Wikipedia. “Banlieue.” Geraadpleegd op 3 mei 2023. https://nl.wikipedia.org/wiki/Banlieue
Wikipedia. “RER D.” Geraadpleegd op 8 mei 2023.
Wiktionnaire. “Banlieue.” Geraadpleegd op 3 mei 2023. https://fr.wiktionary.org/wiki/banlieue
Wonders of the World Databank. “Olympic Stadium.” Geraadpleegd op 17 mei 2023. https://www.pbs.org/wgbh/buildingbig/wonder/structure/olympic_stadium.h…
Zola, Émile. “Ventre de Paris.” Londen: Perlego, 2004.
