In de bruisende straten van Kaapstad, waar de Tafelberg de Atlantische Oceaan ontmoet, ligt een verborgen stad – een stad van mensen die dakloos zijn en worstelen om een thuis te vinden in een steeds vijandigere stedelijke omgeving. Het thesisonderzoek ‘Homeless(less) City: An Atlas of Spatial Practices and Lived Experiences from Restrictions to Support in Cape Town’ biedt een diepgaande verkenning van deze verborgen wereld en onthult de harde realiteit en broze hoop van de dakloze bevolking.
Dakloosheid als stedelijke crisis
Het stedelijk leven wordt steeds meer geconfronteerd met sociale en ruimtelijke onrechtvaardigheden. Deze thesis onderzoekt dakloosheid als één van de meest tastbare symptomen van toenemende ongelijkheid en stedelijke crisis. Kaapstad wordt hiervoor gebruikt als casestudy.
De stad wordt onderzocht vanuit het perspectief van dakloosheid. De gebouwde omgeving van de stad definieert namelijk de dakloze wooncultuur. Deze bestaat uit verschillende complexe ruimtelijke lagen en sociale dynamieken. Zichtbaar of onzichtbaar, tastbaar of ontastbaar, deze dynamieken worden vaak verwaarloosd in het grotere kader van stedelijke ontwikkeling. Daarom is het doel van deze thesis om de complexiteit van de dakloze stad te onthullen en te benadrukken, om zo een kleine maar significante bijdrage te leveren aan een meer sociaal rechtvaardige stadsontwikkeling.
Een stad van contrasten
Hoewel dakloosheid een wereldwijd probleem vormt, neemt de problematiek in Kaapstad een verontrustende dimensie aan. De stad draagt littekens van de Apartheid, een systeem dat segregatie verankerde in de stedelijke infrastructuur. Hoewel de raciale wetten officieel zijn afgeschaft, blijft de geografische ongelijkheid bestaan. Bepaalde wijken zijn welvarend en goed onderhouden, terwijl andere, vaak ver buiten het stadscentrum, geconfronteerd worden met extreme armoede. Dakloosheid is in dit kader niet alleen een sociaal of economisch probleem, maar ook een ruimtelijke.
De Anatomie van een Dakloze Stad
Eén van de meest verrassende bevindingen van dit onderzoek is hoe Kaapstad een complexe infrastructuur van dakloosheid heeft ontwikkeld. Deze infrastructuur bestaat uit tweeledige krachten. Enerzijds bieden organisaties ondersteuning, zoals opvangcentra en voedselbanken. Anderzijds is er een toename van vijandige architectuur en wetgeving dat het leven voor daklozen moeilijker maakt. Daklozen zelf banen zich een weg tussen deze tegenstrijdige krachten.
De thesis is ontwikkeld als een grafische atlas waarbij kaarten en visualiserende schema’s gebruikt worden om deze verschillende praktijken in beeld te brengen. Drie verschillende lagen die de dakloze stad in Kaapstad aanzienlijk mede bepalen, werden hiervoor geïdentificeerd: dynamieken van antidakloosheid, het faciliterende en ondersteunend netwerk, en de effectieve relatie van lichaam tot ruimte. Waarbij het laatste focust op de menselijke ervaringen van zij die dakloosheid meemaken of meegemaakt hebben.
Een vijandige uitsluitende stad
Tijdens het veldwerk, dat plaatsvond tussen september en november 2023, werd vastgesteld dat er verschillende architecturale elementen in de stad zijn ontworpen om daklozen te ontmoedigen bepaalde ruimtes te gebruiken. Metalen pinnen op vensterbanken of in verborgen inhammen, die slapen onmogelijk maken, zijn voorbeelden hiervan. Deze vijandige architectuur draagt bij tot het uitsluiten van daklozen uit de publieke sfeer.
Het ondersteunend netwerk van (grassroots) organisaties
Toch zijn er instanties en helpende handen die het verschil proberen te maken. Tijdens het onderzoek werd samengewerkt met diverse grassroots organisaties. Deze organisaties bieden niet alleen noodhulp, zoals voedsel en onderdak, maar werken ook aan duurzame oplossingen, zoals rehabilitatieprogramma's en job training. Hun werk is van cruciaal belang, vooral omdat de overheid vaak faalt in het bieden van voldoende structurele ondersteuning.
Een belangrijk aspect van het onderzoek was het in kaart brengen van het netwerk van deze organisaties. Dit leidde tot enkele interessante inzichten. Zo werd opgemerkt dat hun werk vaak fragmentarisch is en dat samenwerking tussen verschillende initiatieven essentieel kan zijn om meer impact te maken. Ook worden veel van deze organisaties beperkt door bureaucratische obstakels en een gebrek aan middelen.
Ervaren individuen als protagonisten
Er werd uitgebreid gesproken met mensen die dakloos zijn of ooit geweest zijn in Kaapstad. Hun verhalen gaven inzicht in hoe zij de stad ervaren en hoe zij weten te overleven in een stedelijke context van tegenstrijdige dynamieken. Ze vertellen hoe zij een gevoel van “thuis” proberen te creëren in een context die hen continu uitsluit. Voor veel van deze mensen is de stad geen plek van kansen, maar een voortdurende strijd om basisrechten. Openbare ruimtes, zoals parken en pleinen, die voor anderen toegankelijk zijn, worden voor daklozen steeds meer ontoegankelijke zones.
Naar een Meer Inclusieve Stedelijke Toekomst
De thesis eindigt met het voorstellen van alternatieve toekomstscenario’s voor Kaapstad. Deze zijn geïnspireerd door initiatieven van grassroots-organisaties en activistische stedelijke planners. Ze komen voort uit voorafgaand onderzoek. Sommige van deze scenario's zijn ambitieuzer dan andere, maar allen zijn ze bedoeld om creatief denken te stimuleren. Zo bieden ze een beginpunt voor een bredere discussie over hoe steden zoals Kaapstad anders kunnen omgaan met dakloosheid en ruimtelijke ongelijkheid.
Uiteindelijk roept Homeless(less) City op tot een herziening van de toekomst van Kaapstad, met inclusiviteit en sociale rechtvaardigheid voorop. Dakloosheid is niet alleen een kwestie van armoede, maar ook van ruimte en macht. Door de stedelijke infrastructuur van de stad te onderzoeken, samen met de ervaringen van mensen zelf, hoopt deze thesis een bijdrage te leveren aan de discussie over een meer rechtvaardige stedelijke toekomst. De uitdaging is groot, maar door samenwerking tussen overheid, organisaties en burgers kunnen er stappen gezet worden naar een stad waarin iedereen een thuis kan vinden.
Te groot om hier te plaatsen, onze oprechte excuses. Is terug te vinden achter elk hoofdstuk in de scriptie. Deze werd ontwikkeld als een boek.