Rituele passage

INLEIDING 

Wat maakt een plek hoopvol binnen de context van interieurarchitectuur? Voor mij persoonlijk is het een ruimte waarin je kunt reflecteren en groeien. Toen ik geconfronteerd werd met het plotselinge verlies van mijn vader, werd ik ook geconfronteerd met het taboe dat rust op het thema ‘dood’. Nabestaanden doorlopen verschillende rouwfasen, die vaak niet voldoende besproken en begeleid worden. Ondanks alle vooruitgang blijft er een verlangen naar betekenis tijdens het rouwproces. Uus Knops, psychiater en psychotherapeut, introduceerde in 2021 het concept van ‘onumenten’. Ik citeer: “Met onumenten willen we letterlijk een plaats geven aan gemeenschappelijke en individuele verlieservaringen. Onumenten zijn plaatsen waar we verbinding kunnen voelen, samenhorigheid en troost.”

Met mijn masterproef wil ik nabestaanden helpen hun transitieproces op een ruimtelijke manier te ervaren en te aanvaarden. De centrale vraag van mijn ontwerpend onderzoek is: “Hoe kunnen herbestemde kerken, als ideale plekken, bijdragen aan het rouwproces door middel van rituele overgangen?” Het communicatieve aspect kan leiden tot een bewuste ervaring van de verschillende rituelen en rouwfasen. De kerk zal niet langer alleen het geloof vertegenwoordigen, maar zal een centrale plek worden waar nabestaanden of zij die rouwen zich kunnen verdiepen in hun eigen proces of dat van hun dierbaren. Een plek voor verstilling en omarming van de dood.

TABOE ROND DE DOOD 

In de hedendaagse westerse samenleving heerst een groeiend taboe rondom de dood en rouw, wat resulteert tot maatschappelijke en sociale problemen, geworteld in onze cultuur van individualisme, snelheid en winst. Het onderwerp wordt vaak genegeerd en verdrongen, waardoor het zelden ter sprake komt. Barbara Raes, begeleider in afscheidsrituelen, bevestigt de veranderingen in onze omgang met de dood, waarbij sterven steeds meer wordt gezien als een afscheiding van het openbare leven. Dit komt deels door de afname van religieuze invloed, gekoppeld aan ruimtegebrek, wat ervoor zorgt dat nieuwe begraafplaatsen buiten het zicht worden geplaatst en de breuk alleen maar groter maakt. De ontkerkelijking heeft geleid tot groeiende weerstand tegen rituelen, waarbij de authenticiteit ervan in twijfel wordt getrokken. Toch blijft er een verlangen naar zingeving tijdens het rouwproces, zij het zonder formele binding aan een specifieke religieuze groepsvisie. Het systeem rondom de dood past niet goed in onze samenleving; het wordt geprofessionaliseerd en gecommercialiseerd, waardoor nabestaanden weinig tot geen contact hebben met de overledene, waardoor de afstand groter wordt. Er ligt een enorme nadruk op productiviteit, arbeidsparticipatie en tijdsdruk, waardoor er een gebrek aan tijd en ruimte ontstaat om het rouwproces op eigen tempo te beleven. Er is weinig ruimte om te rouwen; het besef van verlies komt pas later. Door de nadruk op individualiteit in onze samenleving kan dit leiden tot sociale isolatie. Volgens Uus Knops, psychiater en psychotherapeut, zijn rituelen een bron van verbinding waarbij mensen dichter bij elkaar komen door vertraging en verstilling, wat aansluit bij de problematiek van het ‘gebrek aan tijd’.

BELIEVING WITHOUT BELONGING 

Als ontwerper beweeg ik me voortdurend tussen mijn persoonlijke ervaring met plotseling overlijden en theoretisch onderzoek. Naast intuïtief en creatief onderzoek verdiepte ik me in literatuur en voerde ik interviews. Ik voerde gesprekken met specialisten en mensen die zelf plotseling verlies hebben meegemaakt. Uit gesprekken met nabestaanden, kan worden geconcludeerd dat er een rode draad loopt door alle gesprekken. Het plotselinge verlies en het begrip hiervoor vergemakkelijken de communicatie, waar volgens de mensen die ik heb gesproken een grote behoefte aan is. Ze benadrukten de drempel om er telkens over te spreken en dat mensen het vaak niet begrepen, wat hen weerhield om het gesprek aan te gaan. Omdat het leven een vóór en een ná kent, zijn er enkele aanpassingen die nabestaanden moeten doormaken. Ze moeten niet alleen afscheid nemen van hun geliefde, maar ook van het thuisgevoel dat die persoon met zich meebracht. In mijn proces heb ik niet alleen mijn thuisgevoel verloren samen met mijn geliefde, maar heb ik ook letterlijk mijn thuis verloren. Maar wat maakt nu een huis tot een thuis? Voor mij betekent ‘thuis’ de geborgenheid en vertrouwdheid van het huis van mijn grootouders. Omringd door waardevolle herinneringen, vormt dit huis een thuis door de mensen die er wonen of gewoond hebben. 

RITES DE PASSAGE 

Door het gebruik van rituelen, die verborgen zijn in ons dagelijks leven en waar we volgens filosoof Herman De Dijn nauwelijks of niet bewust van zijn, zullen we bewust omgaan met de transities die we doormaken tijdens het rouwproces. Antropoloog Arnold van Gennep ontdekte een bepaald patroon tijdens afscheidsrituelen. Overgangsrituelen kunnen in drie fasen worden verdeeld. Ik citeer: “Allereerst is er de afscheidingsfase, waarin de nabestaanden zich losmaken van de oude situatie en afscheid nemen. Dan is er de tussenfase, waarin de persoon zich niet meer in de oude situatie bevindt maar ook nog niet in de nieuwe. De laatste fase is het aanpassen aan de nieuwe situatie, waarbij men met een zekere onwetendheid begint”. Hierdoor wordt een markering aangebracht in het leven, waardoor het oude een plaats kan krijgen en een nieuw begin ontstaat. 

Deze driedeling zal ook zichtbaar zijn in het ontwerp, waarbij de eerste fase zich vertaalt in een huiselijke omgeving omdat dit een soort veiligheid biedt, maar dit zal worden achtergelaten. De tussenfase zal zich vertalen in een transitie waarbij het overlijden centraal staat, aangezien dit de bron is van het verlies. De laatste fase zal zich vertalen in een abstracte eigen benadering, met het symbool van de cirkel en de “dialoogstoel” die de communicatie zal bevorderen. De dialoogstoel, geïnspireerd op de biechtstoel, maakt communicatie mogelijk zonder oogcontact, waardoor de drempel om over het onderwerp te spreken wordt verlaagd. Het communicatieaspect is voelbaar in de eerste en laatste ruimte, voor en na, waardoor men kan reflecteren op wat was en wat zal komen. In de overgang tussen leven en dood is het de bedoeling om op een bepaalde manier contact te krijgen met de persoon die men heeft verloren en met het proces van de plechtigheid. Door de ruimtes die al dan niet in elkaar overvloeien, zal er een vorm van ceremonie ontstaan waarbij men zelf de ceremoniemeester is en zelf de passage kan vormgeven. Men kan van de ene fase naar de andere en teruggaan, maar de fase van de ‘dood’ is onvermijdelijk.

KLEINE BEGRAFENIS 

Verlies en dood zijn universele gegevens; iedereen zal ooit geconfronteerd worden met het rouwproces. Het is een slingerbeweging tussen doorgaan en doodgaan. Het unieke hieraan is dat iedereen op zijn eigen manier slingert tussen deze twee polen. Dit kan ook van moment tot moment verschillen, uur na uur, waardoor de plaats waar het driedelige proces plaatsvindt, toegankelijk moet zijn. “Een kerk markeert niet alleen het centrum van een geloofsgemeenschap, maar fungeert ook als ruimtelijk ankerpunt.”  Het is meer dan alleen een bijeenkomst van gelovigen. De Vlaamse Bouwmeester stelt: “Sinds enkele decennia neemt het gebruik van kerken voor de eredienst af, waardoor er vraag is naar nieuwe bestemmingen voor deze gebouwen. Door de ruimtelijke eigenschappen en hun historisch en symbolisch belang zijn ze ook interessant wanneer hun gebruik verandert.” Het ruimtelijke principe zonder het kerkelijk geloof. De ruimte weerspiegelt ook een lange reis van het binnenkomen en het betreden van het gebouw, die verwijst naar het tijdsbegrip. Een kerk wordt gekenmerkt door enorm hoge ruimtes die voor mij het universele rouwgevoel weergeven, waarbij de nabestaande heel klein lijkt. Een ruimte die de driedeling niet alleen voelbaar zal maken door de ruimtelijke installatie van het huiselijke, de plechtigheid, de communicatie en de transitie, maar ook door de monumentale architectuur van het transept, het schip en het koor.

Kalk is een van de oudste bouwmaterialen en speelde een historische rol in doodsrituelen. Ongebluste kalk werd vaak gebruikt om lichamen te begraven vanwege zijn eigenschappen om ontbinding te versnellen, geuren te neutraliseren en bacteriën te doden.  Kaleien is een techniek waarbij een mengsel van hydraulische kalk en zand op steen wordt aangebracht. Hydraulische kalk, gemaakt door ongebluste kalk te blussen, verhardt door een reactie met water. Deze techniek en dit materiaal pas ik toe op de symbolen en vormen in de kerk. Deze zijn opgebouwd uit de gevelstenen van mijn grootouders, die door de techniek van kalei wit kleuren.

Toen ik mezelf drie vragen stelde – Wat is mijn ideale thuis? Wat is mijn ideale plechtigheid? Wat is mijn ideale rouwplek? – kon ik op één vraag geen antwoord geven: de ideale plechtigheid. Dit toont aan hoe actueel het taboe rondom afscheid nemen is. Als men niet weet wat een ideaal afscheid inhoudt, hoe kan men dan afscheid nemen? Barbara Raes suggereert dat het organiseren van ‘kleine begrafenissen’ kan helpen bij het normaliseren van afscheid nemen. De afscheidsrituelen die zij organiseert, richten zich voornamelijk op niet-erkend verlies en verdriet, waarbij rouwverwerking een belangrijke rol speelt. Als ontwerper geloof ik dat het organiseren van ‘kleine begrafenissen’, zowel voor erkend als niet-erkend verlies, de drempel verlaagt en het proces van afscheid nemen normaliseert.

Laten we in deze ruimtes het gevoel delen en het taboe doorbreken. Laten we luisteren naar ieders verhaal, waardoor we ons eigen verhaal voor een deel schrijven, zodat niet iedereen in onwetendheid zal worden achtergelaten bij verlies. Laat nabestaanden hun eigen tempo volgen en keuzes maken, laat hen teruggrijpen naar het voor en laat hen de confrontatie aangaan met het na. Laten we niet alleen kerken herbestemmen, maar ook de overledene toelaten in een andere dimensie.