Hoe een archief het creatieve proces van theatermakers levend houdt

Wat blijft er over van een theatervoorstelling als het doek valt? Er zijn bijna altijd materiële sporen: een script, foto’s, affiches of een programmaboekje. Daarin ligt ook een creatief proces besloten, maar dat is niet altijd meteen herkenbaar. Het archief van theatermaker Greet Vissers toont hoe een creatief proces zichtbaar kan worden gemaakt – en hoe een archief daardoor verandert van een statisch geheugen naar een levend instrument voor onderzoek en kunst.

Kunst heeft het eeuwige leven, kunstenaars helaas niet

Archieven bepalen mee wat wij onthouden en hoe we later naar kunst en verleden kijken. De Vlaamse overheid zette dit de laatste jaren kracht bij met projectoproepen rond artistieke nalatenschappen, na eerdere visienota’s kunsten en cultureel erfgoed. “Kunst heeft het eeuwige leven, kunstenaars hebben dat helaas niet,” aldus minister Jan Jambon. Ook uit recent onderzoek blijkt dat zowel erfgoedorganisaties als kunstenaars het belangrijk vinden dat creatieve processen zichtbaar worden gemaakt. Mijn onderzoek kaderde in een van die pilootprojecten en sloot aan bij die bredere beweging: hoe maak je in een archief het creatieve proces zichtbaar dat vaak onder de oppervlakte van de archiefstukken verborgen blijft?

Vier decennia co-creatief theater

Voor een antwoord keek ik naar het papieren archief van Greet Vissers. Al meer dan veertig jaar maakt zij theater met uiteenlopende groepen: kinderen, jongeren, mensen met een beperking en spelers met een migratieachtergrond. In haar werk staat co-creatie centraal: deelnemers brengen hun eigen ervaringen en ideeën mee, die stap voor stap worden geassembleerd tot een voorstelling.

De voorbije jaren groeide bij Vissers het idee om haar manier van werken door te geven aan een volgende generatie theatermakers. Dat mondde uit in een project met twee pijlers: een digitaal platform waarin ze haar methodiek en ervaringen bundelde, en de verwerking en ontsluiting van haar papieren archief in het Letterenhuis. Mijn onderzoek focuste op die tweede pijler. In samenspraak met de kunstenaar ontwikkelde ik een ordening van het archief die het creatieve proces zichtbaar maakt.

Een ordening die het proces laat spreken

Om dat te realiseren combineerde ik drie methodes. Via archiefanalyse onderzocht ik de materiële sporen zelf: repetitienotities, losse tekstfragmenten, brieven en educatief materiaal. Daarnaast voerde ik een literatuurstudie uit, waarin ik modellen voor kunstenaarsarchieven en theaterwetenschappelijke benaderingen vergeleek. Tot slot ging ik in dialoog met de kunstenaar om te bepalen welke ingrepen op het archief het meeste inzicht boden in haar manier van werken.

Ik onderzocht bestaande archiefschema’s, die vaak structureren volgens gezelschap, functie of jaar. Voor Vissers werkte dat niet, omdat haar praktijk te hybride en te verweven is. Daarom ontwierp ik een dubbele logica: een indeling per doelgroep, en een verdere opdeling volgens zeven fasen van het maakproces – van basismateriaal en creatie tot receptie en educatie. 

Een voorbeeld is de voorstelling Charlotte (2006). In het archief is het basismateriaal samengebracht dat als vertrekpunt voor discussie, interpretatie en collectieve reflectie tijdens het maakproces. functioneert. Wat uiteindelijk op scène kwam, blijkt zo het resultaat van vele kleine ingrepen en gezamenlijke keuzes. Het archief maakt die evolutie zichtbaar en toont hoe een voorstelling stap voor stap vorm kreeg.

Naar een performatief archief

Door te vertrekken vanuit het werkproces wordt de gelaagdheid van de praktijk zichtbaar en krijgt het archief een performatieve dimensie. Dat betekent dat het niet alleen documenteert wat voorbij is, maar ook ruimte schept voor nieuwe interpretatie en hergebruik. Het concept van het performatieve archief, beschreven door de onderzoeker Heike Roms, helpt dat te begrijpen: een archief is geen statische eindhalte, maar een bron die kan activeren en inspireren.

Dat werd bijvoorbeeld duidelijk bij de notitieboeken van Gruwelpeter (2002). Op één en dezelfde pagina staan ingeplakte basisteksten naast herschreven versies en schetsen voor de scenografie. Wie dat materiaal vandaag inkijkt, herbeleeft niet alleen de keuzes van toen, maar ziet ook hoe tekst, beeld en spel voortdurend in elkaar overvloeiden. Het archief functioneert zo niet enkel als geheugen, maar ook als uitnodiging om het maakproces opnieuw te ervaren en vanuit dat verleden nieuwe inspiratie te putten.

Van pilootproject naar praktijk: aanbevelingen voor de toekomst

Het belang van het documenteren van creatieve processen wordt vandaag op twee niveaus erkend. Op beleidsniveau is er de recente aandacht voor artistieke nalatenschappen, met pilootprojecten die steun krijgen om kunstenaarspraktijken duurzaam te bewaren. Tegelijk groeit in de praktijk de behoefte aan concrete methodes waarmee instellingen kunstenaarsarchieven kunnen ontsluiten zonder hun complexiteit te verliezen.

Uit dit onderzoek volgen vier aanbevelingen die richting geven aan die vertaalslag. Het is belangrijk om in gesprek te gaan met de kunstenaar, zodat hun stem mee het archief vormgeeft. Evenzeer moeten de sporen van het maakproces zichtbaar worden gemaakt. Er moet ruimte zijn voor hybride praktijken die niet netjes in bestaande categorieën passen. En ook het archiveringsproces zelf verdient documentatie: waarom bepaalde keuzes gemaakt zijn, wie erbij betrokken was en welke stappen zijn gezet geven inzicht in de structuur en context van het archief.

Deze aanbevelingen werden voorgelegd aan een collectiebeherende instelling (het Letterenhuis) en een dienstverlenende organisatie (Centrum Kunstarchieven Vlaanderen) om na te gaan hoe bruikbaar ze zijn in de dagelijkse praktijk. Daaruit bleek dat sommige van deze principes in de praktijk al wel worden toegepast, maar vaak impliciet blijven: ze zijn niet vastgelegd in handleidingen of richtlijnen. Een aanvullende aanbeveling is dan ook om dergelijke praktijken explicieter te maken en te verankeren, zodat ze breed gedeeld en duurzaam ingebouwd kunnen worden. Zo ontstaat een brug tussen onderzoeksresultaten, beleid en erfgoedpraktijk.

Met deze uitgangspunten kunnen instellingen concreet aan de slag. Ze maken het mogelijk om kunstenaarsarchieven zo te bewaren dat ze uitgroeien tot bronnen die nieuwe inzichten opleveren en toekomstige makers inspireren. Wat blijft er dan over als het doek valt? Veel meer dan losse sporen: een archief dat laat zien hoe kunst ontstaat, groeit en blijft inspireren.